درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: اجماع و اجماع منقول

یکی دیگر از ظنونی که از تحت حکم حرمت عمل به ظن استثنا شده است، بحث اجماع است. بر خلاف اهل سنت، از نظر امامیه، اجماع یک دلیل مستقل نیست. اجماع، شهرت و خبر واحد مربوط به سنت است. بلکه بهتر است این گونه بگوییم که اجماع زیر مجموعه‌ی خبر واحد است، و خبر واحد زیر مجموعه‌ی سنت است. سنت مانند کتاب العزیز حجت است، خبر واحد سنت نیست، بلکه یکی از راه‌های اثبات سنت است. یک نوع از خبر واحد، اجماع است. به همین جهت در کفایه می‌فرماید دلیلی بر حجیت اجماع وجود ندارد، اگر ادله‌ی حجیت خبر واحد، شامل اجماع بشود، اجماع حجت است و در غیر این صورت حجت نیست.

ما دو نوع اجماع داریم: اجماع محصل و اجماع منقول. بحث ما در مورد اجماع منقول است. (در مورد اجماع محصل، در آینده صحبت خواهیم کرد) اجماع منقول هم این است که مثلا ما یک کتاب فقهی را مطالعه می‌کنیم، و صاحب کتاب ادعا می‌کند که این مسئله اجماعی است.

اولین مطلبی که در بحث اجماع مظرح است این که اجماع باید کاشف از قول معصوم باشد، و ما باید از حجیت چنین اجماعی صحبت کنیم. اگر هم اجماعی وجود دارد که می‌دانیم معصوم در بین آن‌ها نیست و یا کاشف قول معصوم نیست، هیچ ارزشی ندارد.

آخوند در کفایه می‌فرماید دیدگاه‌ها و نظرات اصولیین درباره راه‌های کشف قول معصوم مختلف است، اما این راه‌ها را می‌توان به چهار راه برگرداند؛

راه اول: اجماع دخولی (اجماع حسی)؛ این اجماع چیزی است که سید مرتضی، شیخ مفید، ابن زهره و ... به آن معتقد بودند و مقصود هم آن است که اگر کسی یقین داشته باشد یکی از افراد حاضر در جمع معصوم است ولی نمی‌داند به شخصه کدام یک از این افراد شخص معصوم است. به چنین اجماعی دخولی یا حسی گفته می‌شود.

راه دوم: اجماع حدسی؛ این اجماع خود به دو صورت است:

اجماع حدسی بر اساس قاعده‌ی لطف؛ در علم کلام قاعده‌ی لطف مورد قبول است. شیخ طوسی هم پرچم‌دار این نظر است و آن هم این است که اگر کل فقهای شیعه در یک زمان، بر فتوایی اتفاق کنند، مشخص می‌شود امام زمان(عج) موافق است. زیرا اگر همه‌ی فقها شیعه در یک زمان بر یک مطلب نادرست اتفاق کنند، بر امام زمان(عج)، لطف واجب است. و لطف به این است که ایشان مانع اشتباه همه شوند و حکم خدا را بیان کند. این اجماع لطفی است که از اتفاق همه‌ی فقهای یک زمان، قول معصوم حدس زده شود.

اگر کسی از اتفاق علمای شیعه، قول معصوم را حدس بزند، این خودش بر چند صورت است، گاهی از اتفاق علمای همه‌ی اعصار است، گاهی نیز کسی علما را این گونه تقسیم نماید که علمای شاخص را پیدا کنیم و نظرات آن‌ها را به دست بیاوریم، زیرا بقیه هم تابع ایشان هستند.

اجماع دیگری که مرحوم آخوند نقل نموده است این که برخی‌ها مانند مقدس اردبیلی، خدمت امام زمان(عج) می‌رسیدند و احکام را از ایشان می‌پرسیدند ولی چون نمی‌توانستند بگویند از امام زمان(عج) شنیده‌اند، در کتب خود در باره‌ی آن مسئله‌ی مورد نظر، ادعای اجماع می‌کرده‌اند.

حق این است که اجماع آخر قطعا مورد تایید نیست، در مورد اجماع دخولی هم عده‌ای معتقدند این توهین به معصوم است. زیرا یک مجهول النسبی را معصوم لحاظ می‌کنیم. اجماع لطفی را هم تقریبا کسی قبول ندارد، زیرا مکرر دیده شده همه در یک عصر چیزی می‌گویند و در عصر دیگر همه فتوایی خلاف آن عصر دارند.

تنها چیزی که می‌ماند، خدس زدن قول معصوم از طریق کلمات علماء است. این حدس هم باید یقینی باشد، نسبت به آدم‌های مختلف هم متفاوت است، گاهی شخصی با ده نفر حدس می‌زند، گاهی هم کسی با صد نفر هم حدس نمی‌زند.