درس خارج فقه استاد اشرفی

سؤالات چندگانه ای در مسأله زکات فطره ضیف مطرح است: آیا فطره ضیف بر میزبان واجب است؟ آیا این وجوب موقوف به مدّت خاصی از مهمانی است مثلاً باید یک ماه یا نصف ماه، ضیافت دوام داشته باشد یا خیر مهمان روز آخر ماه رمضان هم جزء مهمانانی است که فطره اش بر میزبان لازم است؟

در پاسخ،‌یاد آوری این نکته از جلسه گذشته ضروری است که بر ذو العیال زکات فطره من یعول واجب است اگر چه در برخی از روایات عناوین دیگری چون عیال و أهل و... نیز وارد شده بود اما بیان شد که بین عنوان من یعول با عنوان عیال تمایز وجود دارد، دوّمی فقط در موردی بکار می رود که فرد مدّت مدیدی در تکفل معاش دیگری باشد.اما اولی به عیلولت های کوتاه مدّت هم اطلاق می شود که در لغت بدان اشاره شده است:« عال فلان فلانا ای تکفل مئونته و معاشه». شاهد این إستعمال روایتی است که عبد الله بن سنان از امام صادق  نقل می کند:

«عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ«بن هاشم امامی ممدوح» عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى«بن عبید که ثقه می باشد» عَنْ يُونُسَ«بن عبد الرحمن از اجلای اصحاب اجماع» عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ أللّه  قَالَ: كُلُّ مَنْ ضَمَمْتَ إِلَى عِيَالِكَ مِنْ حُرٍّ أَوْ مَمْلُوكٍ فَعَلَيْكَ أَنْ تُؤَدِّيَ الْفِطْرَةَ عَنْهُ»[1]

إمام  با این بیان، عیال را قسمی در کنار دیگر افراد تحت تکفل ذو العیال قرار داده و زکات فطره عیال و من تعول را جملگی بر ذو العیال، واجب می شمارند.

با این مقدّمه باید گفت که بنابر نظر مشهور فقها، ضیف اگرچه در ذیل عنوان عیال نمی گنجد اما در صدق عنوان من یعول بر ضیف،‌تردیدی نیست و مداری که در روایات برای وجوب فطره بر ذو العیال مطرح شده علاوه بر عیال،‌عنوان من یعول نیز می باشد. علاوه آن که روایت فوق، خود به تنهایی می تواند شاهدی بر وجوب زکات فطره ضیف بر مضیف بشمار آيد چرا که ضیف یکی از کسانی است که ضمیمه به عیال شده و این انضمام مورد قبول میزبان نیز قرار گرفته است.

با بیان فوق، می توان به رد نظر صاحب جواهر در مقام پرداخت؛ ایشان می فرماید که مدار وجوب فطره بر ذوالعیال آن است که کسی جزء عیال او باشد و مهمانی که یک شب یا دو شب، در ضیافت کسی به سر برد عرفا عیال میزبان بشمار نمی رود و فطره اش بر میزبان واجب نمی شود، اگر هم بتوان عنوان عیال را بر چنین مهمانی صادق دانست طبعا به قید وقت صادق می باشد مثل عیال یک شبه یا یک ماهه و...«15/496» در جواب این بزرگوار، مطلب فوق را یاد آور می شویم که عنوان من یعول مدار وجوب فطره بر ذو العیال است و چنین ضیفی نیز بی تردید جزء من یعول ذو العیال می باشد پس دادن فطره اش بر میزبان معیل لازم خواهد بود.

حاصل آن که در وجوب فطره لازم نیست که عنوان عیال صادق باشد بلکه صدق من یعول هم باشد کفایت می کند. ناگفته نماند که این تفکیک بین عیال و من یعول امر غریبی نیست چنان که مرحوم نائینی شبیه این تفکیک را در مسأله شرایط نماز مطرح کرده و گفته اند اگر امری شرط صلات باشد با آن که شرط من یصلی باشد فرق می کند چه آن که شرط در اولی مثل آن که شارع بفرماید: «و من شرایط الصلاَة ان لا تقهقه» فقط اختصاص به اذکار صلات پیدا می کند اما شرط دوّمی مثل آن که بگوید:«من یصلی یجب علیه الاستقبال» شامل اکوان صلات هم می شود.فتدبر!

ضیف: کسی که وارد در خانه ای شود ضیف برو صادق است حتی اگر از صاحب خانه چیزی نخورد ویک شب هم بماند در این مسأله روایتی از عبد الرحمن بن الحجاج وجود دارد که نظر مشهور را به چالش می کشد . إبتدا عبارت روایت:

«عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ  عَنْ رَجُلٍ يُنْفِقُ عَلَى رَجُلٍ لَيْسَ مِنْ عِيَالِهِ إِلَّا أَنَّهُ يَتَكَلَّفُ لَهُ نَفَقَتَهُ وَ كِسْوَتَهُ أَ تَكُونُ عَلَيْهِ فِطْرَتُهُ قَالَ لَا إِنَّمَا تَكُونُ فِطْرَتُهُ عَلَى عِيَالِهِ صَدَقَةً دُونَهُ وَ قَالَ الْعِيَالُ الْوَلَدُ وَ الْمَمْلُوكُ وَ الزَّوْجَةُ وَ أُمُّ الْوَلَدِ».[2]

إمام  در این روایت،‌ وجوب فطره را مختص به عیال می داند و مصادیق عیال را هم به صورت مشخص نام میبرد: ولد و مملوک و...در نتیجه با نگاه بدوی به این روایت نباید جایی برای سخن گفتن از وجوب فطره ضیف بر مضیف، باقی بماند اما مرحوم صاحب وسائل حاشیه ای ذیل این روایت دارند که به نوعی در مقام حل تعارض بر می آيد بدین عبارت:«ان الرجل المذکور لیس من عیاله بل یتصدق علیه بنفقته و کسوته او یبعث بهما الیه هدیة» بیان آیة الله حکیم ره، پاسخ صاحب وسائل را تکمیل می کند. ایشان می فرماید: در صدق عیلولت، گونه ای از تابعیت و متبوعیت بین ضیف و مضیف، لازم است بگونه ای که معال،‌تابعی از معیل در أمور معاش و مئونه اش بشمار آید، پس صدقه دادن به دیگران یا هدیه مال به مقدار نفقه، موجب نمی شود که متهب ، از عیالات واهب بشمار آید.در حالی که روایت فوق بیان کننده چنین مواردی از اعطای نفقه است.

مرحوم حکیم از همین جا گریز زیبایی به مهمانی های افطار شب أوّل شوال به عنوان ولیمه میزنند و آن ها را موجب برقراری رابطه عیلولت نمی دانند چه آن که عیلولت با بیان فوق باید رابطه و تابعیتی بین معیل و معال در امر معاش برقرار کند حال آن که چنین پیوندی بین آندو در صرف مهمانی اطعام مفقود است. لذا فرقی نمی کند که مهمان ولیمه قبل از غروب بیاید یا بعد آن، و در هر صورت عیال میزبان نمی شود و فطره اش به عهده خودش می باشد.

بیان أستاد اشرفی : ألبتّه بیانی که از أستاد حکیم ره نقل شد بیشتر حول عنوان عیال می چرخد و این تبعیتی که از ضرورت آن سخن گفتند بیشتر در مورد عیال صدق می کند اما در صدق عنوان من یعول بعید است که چنین حساسیت و ظرافت معنوی وجود داشته باشد و لعل که گاهی یک ولیمه ساده در شب عید فطر، مانعی برای صدق من یعول نداشته باشد. فتامل

در نتیجه جمع بین صحیح عمر بن یزید با صحیح ابن الحجاج در مورد مهمان،چنین می شود: دادن زکات فطره آن مهمانی بر مضیف، لازم است که علاوه بر صدق عنوان ضیافت، عنوان من یعول هم برو صادق باشد.

با همین مبنایی که در من یعول نقل شد، سیّد ماتن در مورد مهمانی که در آخرین لحظات ماه رمضان به مهمانی دیگری وارد می شود ولی چیزی نزد میزبان نمیخورد می فرماید درصورتی زکات فطره وی بر میزبان لازم است که صدق عیال کند و عیلولت در نظر ایشان زمانی صدق می کند که به تعبیر ایشان: «بان یکون بانیا علی البقاء عنده مدة »

یعنی اگر شب عید فطر از مال میزبان،‌چیزی نخورده، دستکم قصد ماندن مدّت زمانی را داشته باشد که صدق عیال بشود سیّد أستاد نکته ای بدین بیان دارند:

یعنی أوّلاً عنوان ضیافت، اعتباری بنفسه ندارد و عمده عنوان عیلولت است، ثانیا عنوان عیال اعتباری ندارد بلکه عنوان من یعول معتبر است. بدین بیان روشن می شود که حتی بنای بقا در صدق عنوان عیلولت اهمیتی ندارد بلکه عنوان من یعول بامهمانی و عهده داری میزبان از مهمان در روز عید کفایت می کند.

قال الماتن: «و اما الضیف النازل بعد دخول اللیلة فلاتجب الزکاة عنه و ان کان مدعوا قبل ذلک».

علت: دو مبنا در مورد ضیف وجود داشت: مشهور قائل شدند که ضیف از باب عیال، زکات فطره اش بر مضیف واجب است اما صاحب جواهر قائل شدند که عنوان ضیف، عنوان مستقّلی از عنوان عیال می باشد که فطره اش بر مضیف، واجب می باشد. که در صورت انتخاب مبنای دوّم باید به صحیحه عمر بن یزید مراجعه و اشتراط یا عدم اشتراط ورود ضیف قبل از غروب شوال را بررسی کرد.

اما بنابر مبنای اول، در مسأله ششم از شرائط زکات فطره،‌ به عرض رسید که مدار وجوب فطره بر أساس دو روایت از معاویة بن عمار، جمع شدن شرایط تا قبل یا مقارن لحظات غروب شب عید فطر می باشد.بنابر این تحقّق عنوان ضیافت تا قبل از این زمان لازم است یعنی باید مهمان، ولو لحظاتی از ماه رمضان را در ضیافت میزبان گذرانده باشد و اگر بعد از غروب، وارد بر میزبان شود فطره اش بر گردن خودش خواهد بود. ألبتّه أستاد در دلالت آن روایات بر عموم شرایط خدشه کرده و فقط شرط ولادت و إسلام را به عنوان شرایط لازم التحقّق عند غروب لیلة الفطر، لازم دانسته و باقی شرایط را تا زمان بقای أدای فطره، در صورت تحقّق، موجب وجوب فطره دانستند.

لذا به مبنای أستاد تا زمانی که پرداخت زکات فطره به قصد ادا باشد مثلاً تا قبل از نماز عید یا تا قبل از زوال روز عید اگر مهمانی بر کسی وارد شود و عنوان ضیف صدق کند دادن فطره اش بر میزبان لازم است؛علاوه آن که در صحیحه عمر بن یزید، سائل در خلال سؤال خود چنین تعبیری دارد:«فیحضر یوم الفطرة» یعنی مهمان در روز عید فطر،‌نزد میزبان هست،آیا فطریه اش بر عهده میزبان است؟ که إمام  پاسخ مثبت می دهند.پس این صحیحه نیز بر کفایت حضور مهمان در روز عید فطر، دلالت دارد.

بیان أستاد اشرفی : أوّلاً: ما هم به عموم ذیل روایت دوّم معاویة بن عمار«لیس الفطرة الا علی من ادرک الشهر» أخذ کرده و عدم اختصاص به ولادت و إسلام را نتیجه گرفتیم در نتیجه با نظر سیّد ماتن در این مسأله موافقت داریم که حضور مهمان باید پیش از غروب شوال باشد؛ ثانیا در مورد صحیح عمر بن یزید نیز، به نظر ما فاعل جمله«فیحضر» خود «یوم الفطرة»می باشد نه «الضیف» چنان که برداشت أستاد بود بنابر این معنای عبارت چنین می شود: «کسی ضیفی دارد که ضیافتش تا روز عید،‌ادامه پیدا کرده است» و این منافاتی ندارد که بر أساس روایت معاویة بن عمار، دادن فطره را موکول کنیم به این که مهمان قبل از غروب شوال، به ضیافت میزبان درآمده باشد.