< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

91/12/23

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: زمان تعلق وجوب فطره و ثمره آن.

دو قول در زمان تعلق وجوب فطره در مقام وجود دارد: یکی غروب روز آخر ماه رمضان، دیگری أوّل فجر روزعید فطر. هریک از این دو قول مستنداتی در روایات دارد که در جلسه گذشته بیان شد.

مستند قول طلوع فجر، یکی روایت عیص بن قاسم بود که اجمالا گفتیم مفاد این روایت، فقط زمان أدای زکات فطره را بیان می کند و به زمان وجوب فطره،‌ نظری ندارد دیگر آن که تعبیر روایت در مورد زمان أدای فطره قبل از نماز عید است که لزوما این زمان، أوّل فجر روز عید نیست.«به بحث جلسه قبل مراجعه شود». دیگری روایت ابراهیم بن منصور می باشد که در جلسه گذشته بیان و نقد آن گذشت.

اما قول به این که غروب شب أوّل عید فطر، زمان وجوب فطریه می باشد، عمده مستند دو روایتی بود که از معاویة‌بن عمار نقل شد. احادیث أوّل و دوّم باب یازدهم زکات فطره که اگر چه اولی از نظر أستاد به خاطر علی بن ابی حمزه ضعیف بود«و ألبتّه بعضی از معاصرین تعبیر به مصححه کرده اند»ولی روایت دوّم، عاری از ایراد سندی می باشد برای تأمّل بیشتر، إبتدا متن این دو روایت را دوباره مرور می کنیم :

«مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ أللّه  فِي الْمَوْلُودِ يُولَدُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ وَ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ يُسْلِمُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ فِطْرَةٌ لَيْسَ الْفِطْرَةُ إِلَّا عَلَى مَنْ أَدْرَكَ الشَّهْرَ».[1]

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِبْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ أللّه  عَنْ مَوْلُودٍ وُلِدَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا قَدْ خَرَجَ الشَّهْرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يَهُودِيٍّ أَسْلَمَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا».[2]

نقد أستاد در جلسه گذشته پیرامون این دو روایت گذشت که اجمالا فرمودند روایت دلالت دارد که درک شهر رمضان موجب وجوب زکات فطره است اما اشاره ای به مبدا وقت وجوب فطره ندارد...

در مقابل، به نظر بعض معاصرین که مختار ما نیز هست این روایات، کاملا دلالت دارد که اگر کسی شهر رمضان را درک کرده باشد زکات برو واجب است«اعم از درک ولادتی یا درک در حال مسلمانی» ‌پس علت وجوب زکات فطره، درک شهر رمضان است، مسلما مراد درک تمام شهر رمضان نیست بلکه مراد درک و لو آنی از شهر رمضان است، به همین دلیل می فرماید، اگر کسی بعد از انقضای ماه رمضان یعنی شب عید فطر به دنیا آید،فطره برو واجب نیست اما اگر روز آخر رمضان متولّد شود در این صورت زکات فطره واجب است. به بیان دیگر این دو روایت، ظهور دارد که اگر کسی بعد از ماه رمضان و در شب عید به دنیا آید زمان تعلق وجوب فطره از بین رفته است و چون فطره قبل از حیات او واجب شده، وجوب فطره به این تازه مولود، تعلق نمی گیرد اما اگر قبل از غروب و در روز آخر ماه رمضان، به دنیا آید واجب می شود، با این تعبیر، علت ایجاب زکات، همانا تولد در شهر رمضان می باشد.

پس این که أستاد می فرماید که دو روایت، دال بر عقد سلبی قضیه است بدین بیان که وجوب فطره سلب می شود از کسی که شرایط وجوب فطره را قبل از شب عید فطر یعنی در ماه رمضان یا ساعات و لحظات پایانی ماه، فاقد باشد ولی دلالت ندارد که اگر کسی واجد شرایط تعلق وجوب فطره باشد چه زمانی مبدا آغاز تعلق آن می باشد.

می توان پاسخ داد: علت انحصاری عدم وجوب فطره در این صورت آن است که مولود یا مسلمان جدید الإسلام، درک شهر رمضان نکرده است یعنی اگر درک شهر رمضان می کرد علت عدم وجوب از بین رفته و به جای آن وجوب فطره ثابت می شد. پس همان قول مشهور درست است که اگر شرایط در غروب روز آخر رمضان،جمع شود ،‌فطره واجب می شود.«به خاطر ضیق وقت به همین مقدار از بیان و رد و ایراد نظرات بسنده کرده و برای علاقمندان، مراجعه به تقریر عربی توصیه می شود».

أصل عملی در مسأله: روشن است که با وجود دلیل لفظی نوبت به أصل عملی نمی رسد اما اگر تنزل کردیم و گفتیم که دو روایت معاویة‌بن عمار دلالت بر أوّل غروب، ندارد و روایت عیص و ابراهیم بن میمون هم دلالت ندارد که وقت وجوب،‌ فجر باشد.در این صورت مقتضای أصل عملی چیست؟ اینجا قبول می کنیم که مقتضای إستصحاب، عدم تعلق وجوب فطره تا زمانی است که یقین به تعلق داشته باشیم.و أوّلین زمانی که یقین به وجوب فطره داریم قبل از نماز عید فطر یعنی أوّل طلوع آفتاب می باشد.

ثمره این اختلافات در زمان تعلق فطره چیست؟ اگر قائل شدیم که وقت تعلق وجوب زکات فطره أوّل غروب شب عید می باشد اگر کسی أوّل غروب زنده باشد و بعد از غروب بمیرد ، زکات فطره برو واجب می باشد. اما بنابر مبنای دوّم که زمان تعلق وجوب فطره را طلوع فجر صبح عید می داند، إخراج زکات فطره در صورت مرگ شب عید فطر، واجب نخواهد بود.

أستاد: این حرف در جایی درست است که حکم زکات فطره را مثل حکم زکات مال، حکم وضعی بدانیم که

ذمّه مکلّف بدان اشتغال یافته است اما در صورتی که به مبنای ما زکات فطره فقط حکمی تکلیفی باشد یعنی آن که بر معیل فقط تکلیف إخراج زکات فطره ثابت است. طبعا این حکم تکلیفی با وجود حیات مکلف، ثابت خواهد بود و با مرگ مکلّف در شب عید، ساقط خواهد شد و اختلاف دو مبنا در این جهت دخالتی ندارد.

به نظر أستاد بنابر مبنای حکم تکلیفی بودن فطره ثمره دیگری می شود تصویر کرد: اصولیین گفته اند اگر حکم تکلیفی منجز و ثابت شد باید برای إمتثال آن حفظ قدرت کرد ولی قبل از ثبوت، لزومی به حفظ امکان و توان انجام تکلیف نیست، مثلاً اگر وجوب نماز ظهر متوقف بر زوال ظهر باشد، قبل از زوال ظهر، وجوب نمازی در کار نیست به همین دلیل، حفظ قدرت برای صلاتی که هنوز وقتش فرا نرسیده است لازم نیست پس اگر مقداری آب داریم یا محدث به حدث اصغر هستیم لزومی به نگهداری آن نیست و می توان آن را نوشید چرا که حفظ قدرت برای واجب متأخّر لازم نیست ولی بعد از زوال،‌ دیگر حق اهراق الماء را نداریم و مکلّف به مصرف آب در وضو هستیم.

در مانحن فیه هم اگر قائل شدیم که واجب به وجوبش در أوّل غروب فعلی می شود حال که وجوب در أوّل غروب فعلی می شود حفظ قدرت برای إمتثال این امر واجب است بنابر این شخصی که بالفعل غنی است حق ندارد خود را اختیارا فقیر گند تا قدرت أدای فطره از بین برود اما اگر قائل شدیم که زمان وجوب فطره قبل از طلوع فجر است شخص می تواند خود را فقیر کند تا وجوب زکات ثابت نشود چرا که حفظ قدرت برای امر متأخّر لازم نیست.

ألبتّه بعض معاصرین گویند أصل ثمره ای که مشهور برای این مسأله ذکر کرده اند قابل خدشه است بدین صورت که ما قائل شویم وقت إخراج فطریه بعد از طلوع فجر است، یعنی فرقی نمی کند که وقت وجوب را أوّل غروب یا أوّل طلوع فجر بدانیم در هر دو صورت وقت واجب یعنی أدای فطره بعد از طلوع فجر روز أوّل عید می باشد.«که به این واجب متأخّر از زمان وجوب، واجب معلق گویند» با این ترسیم از مسأله ولو قائل به مبنای وجوب عند الغروب هم که بشویم از آنجا که مکلّف بعد از غروب میمیرد شرط متأخّر، یعنی قدرت انجام واجب در زمان خود بعد از طلوع فجر منتفی می شود و به تبع فعلیت أصل وجوب را هم به محاق و نابودی می کشاند.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo