درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: مسائل مستحدثه پزشکی/ تلقیح مصنوعی

با پیشرفت علم و صنعت و تکنولوژی، ابزارهای مکانیکی و ماشینی، تمام ابعاد زندگی بشر را فراگرفته است بگونه ای که نمی توان زندگی بدون آن ها را تصور کرد. این موضوعات نوپیدا نیاز به جعل قوانین جدید دارد، مثلاً در عصر ما اکثر مردم صاحب خودروی سواری هستند. در مواجهه با این صنعت مدرن، یا باید گفت که ماشین و ماشین سواری حرام است و کسی حق خریدن و استفاده از آن را ندارد فهو کما تری!خشک مغزی و جمود فکری بایدتا چهحد باشد که کسی چنین حکم به تعطیلی همه شئونات زندگی مدرن براند. حکم به تعطیل، نه منشا عقلائی و نه منشا روایی ندارد. خدای متعال خود در قرآن کریم فرموده است:﴿سخر لکم ما فی السموات و ما فی الارض جمیعا﴾«جاثیه13»

در گذشته نیروهای الکتریسیته در نهاد طبیعت، مخفی بوده و ادیسون به کشف آن نائل می شود؛ پاپن فرانسوی از قدرت عظیم بخار با خبر می شود و بدین منوال هزاران اکتشاف و اختراع دیگر در تاریخ تحولات علم،‌سر می زند. اینها همه ابزاری است که خدا در طبیعت قرار داده است و استفاده از آن ها نیز در آیه یا روایتی مورد نهی قرار نگرفته است.پس از پذیرش زندگی مدرن و اقتضائات آن، ناگزیر نیاز به جعل قوانینی می باشد که شیوه استفاده درست و عادلانه از ابزارهای جدید را به بشریت نشان دهد، قوانینی که از هرج و مرج جلوگیری کرده و نظام جامعه را به سامان مطلوب خود نزدیک کند. مسلما متن ریز این قوانین را نمتیوان در آیات و روایات جستجو کرد چه آن که موضوعات آن، در عصر پیامبر ص و قرون اولیه إسلام،موجود نبوده است.

از طرفی از نظر مسلمانان به طور عام و شیعیان به طور خاص، باور به جاودانگی دین وجود دارد، این حقیقت معنایی ندارد جز آن که دستورات دین و مکتب، می تواند زندگی بشر را تا روز قیامت به بهترین وجهی اداره کرده و برنامه سعادت همگان را تا ابد برای همه إنسآن ها فراهم کند. بالاتر از آن ما در حقوق تطبیقی نیز مدّعی هستیم که حقوق و قوانین إسلام در مقایسه با حقوق ادیان و مکاتب دیگر مترقی تر است. طبعا جای این سؤال وجود دارد که کدام قانون و کدام شریعت در إسلام شما ناظر و پاسخگوی نیازهای جدید است؟مسائل فراوان و موضوعات پیچیده ای که بشریت با آن ها مواجه است، ضرورت تفقه در موضوعات جدید را بیش از پیش هویدا می سازد .لاجرم این نیاز، رسالتی بر دوش حوزه های علمیه إیجاد می کند که با ورود عالمانه به این مسائل، أحکام آن ها را از منابع چهارگانه قرآن و سنّت و اجماع و عقل،‌ استخراج وبه بشریت ارائه کند.

یکی از این مسائل نوپیدا بحث تلقیح مصنوعی است. مقدمتا می گوییم یکی از امیال و اغراز نهادین بشری، میل و عشق به فرزندست:﴿إعلموا انما الحیوة ‌الدنیا لعب و لهو و زینة و تفاخر بینکم و تکأثر فی الأموال و الاولاد...﴾[1]

همه در دوران نوجوانی میل به بازی و سرگرمی دارند، سپس در دوران جوانی میل به جنس مخالف و ازدواج، در دوران بعد از ازدواج نیز میل و تلاش آدمی برای تولید فرزند، شکل می گیرد د. خدای متعال برای بقای نسل بشر این غرایز را در وجود

آدمی قرار داده است. بسا افراد فراوانی به دلیل وجود موانع بچه داری، به دنبال راهی برای تناسل میگردند:

﴿یهب لمن یشاء اناثا و یهب لمن یشاء‌ الذکور... و یجعل من یشاء عقیما﴾[2]

این گروه اخیر یعنی افراد عقیم ‌در عین علاقه به فرزند آوری، از نعمت داشتن فرزند محروم شده اند. در عصر جدید با ترقیات پزشکی راههایی برای تولید فرزند برای این گروه اخیر،فراهم شده است. در کشور ما ایران هم موسساتی از جمله موسسه رویان، راههای درمانی برای ناباروری زوجین بر اساس علم روز دنیا دارند و هم اکنون با شیوه های نوین باروری،‌ فرزندان بسیاری، پا به گیتی گذاشته اند.

تا بدین جا فرض گرفتیم که این غریزه فطری است و راه حلهایی برای تأمین این نیاز غریزی برای افراد ناتوان ، پیدا شده است. حال باید دید از منظر فقه إسلام، آیا بکار گرفتن این راههای غیر طبیعی برای فرزند آوری جایز است ام لا؟ إجمالا راههای متعدّدی برای این کار وجود دارد«که تفصیلا در مورد آن ها سخن خواهیم گفت» از جمله گاهی اسپرم مرد ضعیف است و نمی تواند در اوول زن أثر گذار باشد به همین دلیل اسپرم مرد را تقویت کرده و بعد از تقویت، وارد رحم زن می کنند و موجبات باروری را فراهم می کنند. گاهی به عکس اوول زن ضعیفست و اسپرم مرد قوی است که باز با شیوه هایی به تقویت و ترکیب آن دو عنصر،دست میزنند،

گاه مکان إستقرار اسپرم در رحم زن یعنی در دو شاخه ای که در رحم زن وجود داردامکان ورود ندارد تا تولید نطفه کند، باز پزشکان با ابزارهایی اسپرم را وارد شاخه های رحم زن می کنند. گاه هم اسپرم مرد و اوول زن را خارج کرده و در مراکز آزمایشگاهی به کشت آن میپردازند و بعد از تبدیل تک سلولی به چند سلولی،در رحم زن، قرار می دهند. گاه هم به خاطر ضعف رحم زن و عدم امکان رشد جنین، در رحم مصنوعی نطفه پرورش یافته را به تولید میرسانند. گاهی هم نطفه مرد و زن اول را در رحم همسر دوم مرد، قرار می دهند. یا گاهی هم رحم شخص سومی را اجاره کرده و نطفه خود را در رحم او قرار داده تا زمینه بچه داری فراهم شود. این أنواع گوناگونی است که برای تولید فرزند در دنیای جدید بکار می رود.

فقه باید در این عرصه وارد شود تا نظر خود را در مورد جواز این عملیات و سپس در مورد مرجع الحاق فرزند اعلام کند.آیا صاحب رحم استیجاری مادر است یا کسی که اوول از آن او بوده است؟ وانگهی این عملیات مستلزم لمس و رویت به شرمگاه زن می باشد آيا این مقدمه جایز است ام لا؟ این مسائل شدیدا مورد ابتلای جامعه است. بسیاری از پزشکان إنسآن ها ی متدینی هستند و این مطالبات و سؤالها را مطرح می کنند که پاسخ بدآن ها را ضروری می سازد. وظیفه پاسخگویی بر این سؤالات گوناگون بر دوش حوزه های علمیه است. حکم صادر کردن در این عرصه هم آسان نیست بلکه نیازمند غور و فحص و بررسی فراوان می باشد و سند محکم لازم دارد. ما نیز بنا نداریم بلکه مجاز نیستیم در جوابگویی از چارچوب أدلّه اربعه تجاوز کنیم، بایستی در همین چارچوب تامل کرده تا بتوان یم نظر خود را به دین إسلام در این زمینه، منسوب کنیم.

نکته: مسائل موضوعی فراوانی در عصر علم و صنعت پیش آمد کرده است. بسیاری از ما بدون بررسی موضوع مبادرت به فتوا دادن می کنیم. که خبطی بس بزرگ است . در حالی که باید به أهل خبره هر فن مراجعه کرد تا موضوع را به درستی تشخیص داد.در همین مشهد مکررا کنگره های پزشکی تشکیل شده است. در یکی از این کنگره ها در بیمارستان امام رضاع  بحث در مورد برص بود. برص یکی از عیوب مجوز فسخ نکاح است. در آن روز دکترها اسلایدهای مختلفی آوردند که برص را به پنجاه نوع تقسیم میکرد. سؤال مطرح در آن همایش آن بود که آیا همه اینها برص مصطلح شرع بوده و مجوز فسخ نکاح می شود؟یا برخی از آن ها موجبات فسخ نکاح را فراهم می سازد . یکی از روحانیان در آن مجمع میگفت که هرعیبی مجوز فسخ نکاح است ولو زوج بعدا هم عافیت پیدا کند! که ناشی از بی سلیقگی و جهل به موضوعات از منظر شرع و علم بود باری انشاء الله در روزهای آتی سخن در گونه های تلقیح مصنوعی از منظر موضوع شناسی خواهد بود.