درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: مبدء سال خمسی.

« مسألة60: مبدء السنة التي يكون الخمس بعد خروج مئونتها حال الشروع في الاكتساب فيمن شغله التكسب‌ و أما من لم يكن مكتسبا و حصل له فائدة اتّفاقاً فمن حين حصول الفائدة‌.» [1]

مبدا سال خمس در مورد درآمدهای حاصله از کسب، از زمان شروع به اکتساب می لاشد و در مورد فوائدی چون هبه و میراث غیر منتظره از زمان حصول همان فائده محاسبه می شود. با این بیان وضعیت کسر مئونه های سالیانه روشن می شود به این معنا که از زمانی که کاسب کاسبی خود را شروع می کند اگر چه از ماههای بعد سود به دست آورد می تواند مئونه هایی را که از زمان شروع کسب، هزینه کرده است از سود باقیمانده در پایان سال کسر کرده و خمس مازاد را بپردازد اما در مورد فوائد غیر کسبی فقط می تواند مئونه هایی که از زمان ظهور فائده به بعد متحمل شده کسر کند و مئونه های قبل از ظهور کسب را باید از کیسه خود کسر کند.

مثال: اگر کسی در ابتدای ماه محرم مغازه ای کرایه کند و هزینه هایی برای آماده سازی مغازه انجام دهد و شش ماه بعد یعنی در ماه رجب از کار خود به درآمد دست پیدا کند در پایان سال خمسی یعنی محرم سال بعد،‌می تواند تمام هزینه هایی که از أوّل محرم سال قبل تا محرم امسال صرف در کار و زندگی خود کرده است از سود به دست آمده کسر کند و خمس باقیمانده را بپردازد اما اگر کسی مال هبه ای در ماه رجب به دست آورد یا میراث لایحتسبی به دست آورد مبدا سال خمسی وی در مورد چنین فوائدی از همان زمان دست یابی به فائده بوده و رجب سال بعد باید خمس آن را بپردازد و مجاز به کسر هزینه های زمان پیش از به دست آمدن سود نیست.

سؤال: آیا از نظر شرعی و در روایات بین دو صورتی که مرحوم سیّد ماتن ره تفصیل داده اند فرقی وجود دارد یا خیر؟ در شریعت بین این دو فرقی نیست و بطور کلّی در هر غنیمت و فائده ای که به دست مکلّف برسد یک سال مهلت مصرف داده است و خمس را در مازاد بعد از یکسال واجب دانسته است لکن در مقام تطبیق بین دو صورت از درآمدها یکی درآمد حاصله از کسب و دیگری درآمدهایی چون هبه تفاوت وجود دارد، دقیقا مثل همان اختلافی که بین سال خمسی چند کاسب وجود دارد که به تناسب شروع کسب هریک سال خمسی آن ها تعیین می شود پس توجه شود که نحوه تکسب و نحوه به دست آمدن فوائد مجانی دو حکم متفاوت ندارند و حکم کلّی عبارتست از خمس فاضل مئونه یکسال،‌حال ممکن است مبدء سال یکی أوّل رجب و مبدء سال دیگری أوّل محرم باشد.

برخی مثل سید أستاد مدار را در تعیین سال خمسی بر مطلق حصول ربح قرار داده اند و بین ظهور ربح کسب و فائده تفاوتی قائل نشده اند، بر این مبنا اگر کسی بعد از چند ماه از شروع کاسبی خود، درآمد و سودی به دست آورد از همان زمان ظهور ربح باید سال خمسی خود را تعیین کند، ثمره اش نیز روشن است که اگر مدار مبدء سال را بر شروع کاسبی بدانیم همه مئونه‌هایی که قبل از ظهور ربح از ابتدای شروع به کسب، هزینه کرده است می تواند در پایان سال از ربح باقیمانده کسر کند اما اگر مبدء سال را بر ظهور ربح بدانیم نمی تواند مئونه های خود را که قبل از ظهور ربح بوده از ربح حاصل شده کم کند.

طرفداران این نظریه معتقدند که بین فائده و ربح کاسبی تفاوتی نیست و نمی توان مئونه های هزینه شده قبل از ظهور ربح یا فوائد به دست آمده را از باقیمانده پایان سال کسر کند.

اگر چه اهل بازار و تجارت دابشان برآن است که از زمانی که کاسبی خود را شروع می کنند برای خود سال تجاری تعریف کرده و اگر بعد از چندماه سودی به کف آورند هزینه های قبلی از زمان شروع کاسبی را از سود بعدی کسر می کنند.

باری أستاد خوئی برآنند که مدار بر تعیین مطلق ظهور ربح است چرا که مشتق و جوامد شبیه به آن ظهور در فعلیت دارند پس این که شارع فرموده است که «الخمس بعد المئونة» فقط موونه هایی را شامل می شود که به صورت فعلی در زندگی شخص هزینه می شود و مئونه فعلی هم فقط مئونه هایی را شامل می شود که از حاصل ظهور ربح صرف شده باشد.

آری اگر در لسان دلیل،‌ عبارتی چون«مئونة العام» یا «ربح العام» آمده بود مورد پذیرش بود که مئونه های یکساله به صورت کلّی و سود سالیانه هم به صورت کلّی محاسبه شود و بعد از کسر مئونه از ربح، پرداخت خمس باقیمانده لازم باشد اما با مراجعه به روایاتِ استثنای مئونه از جمله در صحیح علی بن مهزیار چنین تعبیری وارد شده است:«بَعْدَ مَئُونَتِهِ وَ مَئُونَةِ عِيَالِهِ وَ بَعْدَ خَرَاجِ السُّلْطَانِ.» [2] و این تعبیر دلالت بر همان برداشت فوق دارد یعنی مئونه هایی که بالفعل عنوان مئونه بر آن ها صادق باشد و این یعنی فقط مئونه های هزینه شده بعد از ظهور ربح از خمس مستثاست.

در مقابل شیخ انصاری می فرمایند: در أحکام شرع مقدّس، لفظ مئونه را آورده است و فقها نیز قائلند که مراد از مئونه مئونه یکسال است نه مئونه یک روز و یک ماه و... بعد می فرمایند که وقتی حساب می کنیم که مقصود از مئونه، مئونه یکسال است از طرف دیگر در تمام کارها و مشاغل دنیا مرسوم آن است که إبتدا برای آن کار هزینه کرده و بعد نتیجه و سود کارشان را در ماههای بعد یا سال های بعد به دست می‌آورند و اگر بنا باشد که کاسب فقط مئونه های بعد از ظهور ربح را در پایان سال کسر کند چنین کاری خلاف سیره جاریه در میان عرف و اهل بازارست مثلاً اگر تکسب فردی زراعت باشد و چند ماه خرج زمین و بذر و کود و کارگر و...کند تا بعد از چند ماه حاصلی و سودی ببرد بی شک عبارت«الخمس بعد المئونة» به پشتوانه چنین سیره ای به آن معناست که شخص حق دارد هزینه های چند ساله را از ربح حاصله در میان سال، کسر کند حتی زارع مجازست که اگر برای خود غذایی تهیه کرده است تا به آن نیرو گیرد و کار کشاورزی انجام دهد از این سود کسر کند.

آری اگر کسی مالی را از باب فائده مثل هبه به دست آورد فقط می تواند مئونه های بعدی را از چنین فائده ای کسر کند و حق ندارد مئونه های قبل از ظهور ربح را از فائده کسر کند همانطور که حق ندارد مئونه سال های قبل را از چنین ربحی کسر کند.

بیان أستاد اشرفی: تا به این جا جواز کسر مئونه های تکسب قبل از ظهور ربح به اثبات رسید، حال با توجه عطف «موونته و موونة عیاله» در روایت فوق، و استثنای مئونه های کسب و مئونه های عیال می توان گفت که شخص مجازست هزینه هایی که برای زندگی روزمره خود نیز قبل از حصول سود انجام داده است از سودهای بعد از صرف هزینه ها کسر کند. در پایان به نظر ما تفصیل مطروحه از جانب مرحوم سیّد ماتن ره صحیح است.