درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: مئونه بودن دین.

فهرست موضوعات مطرح در سال تحصیلی 92،93: خمس غنائم جنگی، خمس در عقار و أراضی، غنائم جنگی و شرائط و مسثنیات آن، معادن، خمس گنج و شرائط آن، خمس غوص، خمس مال حلال مخلوط به حرام، خمس کافر ذمی و فروعات آن،خمس أرباح مکاسب، شیوه محاسبه خمس افراد چند شغله، استثنای مئونه از خمس.

بحث در ادای دین و معافیت دین از خمس بود. گفته شد که دین مربوط به مئونه، جزء مئونه هاست بخصوص اگر دائن مطالبه داشته باشد بی تردید ادای دین شرعا واجب بوده و یکی از مصادیق بارز مئونه هاست و از خمس معافست. در مورد این مسأله صورتهایی وجود دارد از جمله این که اگر کسی دینی بر ذمّه از سنوات قبل داشته و در سال جدید، ارباحی به دست می آورد که توان ادای دین خود را دارد‌، شخص مجازست که دین خود را ولو متعلّق به سنوات گذشته بوده است از أرباح مکاسب ادا کند چه آن که ادای دین یکی از مصادیق مئونه است.

مرحوم سید ماتن، در این مسأله فروعی را مطرح کرده اند به این صورت که اگر دین برای موونه بعد از ظهور ربح باشد بی شک این دین از اظهر مصادیق مئونه بوده و از خمس معافست. به عبارت دیگر همانطوری که خرید نقدی لباس و مسکن و خوراک و... با درآمد طول سال، جزء مئونه است، خرید نسیه و به صورت کلّی فی الذمّه این اجناس، جزء مئونه بوده و شخص مجازست که از درآمدش،‌ دین چنین اقلامی را ادا کند. مسأله بعدی آن که اگر شخص حتی در سال درآمد،‌ دین خود را ادا نکند می تواند از أرباح سال بعد دیونی را که در سال قبل برو آمده است ادا کند زیرا دین اگر چه از قبل بوده است اما به هر حال مئونه بر آن صادق است و از خمس معافست.

البتّه مرحوم سیّد ماتن ره در این صورت می فرمایند اگر کسی از سال قبل دینی بدهکار باشد و متمکن از ادای دین در سال گذشته نبوده است مجازست که دین خود را از أرباح سال جدید ادا کند، مثلاً اگر کسی ده کیسه برنج در سال گذشته تهیه و مصرف کرده است ولی پول آن را نپرداخته و بر ذمّه اش باقی باشد، با مطالبه بنکدار در سال جدید، ادای دین واجب است، از آن جا هم که در سال قبل ناتوان از ادای دین بوده است، می تواند در سال جدید به عنوان مئونه فعلیت یافته، آن را از درآمد سال جدید ادا کرده و به این ترتیب از خمس معافست.

مرحوم أستاد تفصیل در صورت تمکن و عدم تمکن در سال گذشته را قبول ندارند و به مرحوم سیّد ماتن ره إشکال می کنند که این قید از کجا آمده است که شخص فقط در صورت عدم تمکن ادای دین در سال گذشته، مجاز به استفاده از ربح سال جدید را داشته باشید. به نظر أستاد حتی اگر فرد در سال گذشته متمکن از ادای دین باشد و به دلیلی معصیت کرده و در ادای دین تأخیر اندازد، باز هم ادای دین در سال جدید مئونه می باشد زیرا فرض آن است که دائن مطالبه دارد و ادای دین واجب است و فرد هم در سال جدید مبادرت به ادای دین می کند پس مئونه فعلیت داشته و از درآمد سال جدید مستثنا شده و خمس ندارد.

صورت بعدی که معافیت خمس در آن روشن تر است آن که کسی در همان سال خمسی جدید، إبتدا برای اجناس ضروری خود قرض کند و بعد از آن در همان سال خمسی ربحی به دست آورد. در اینجا بعد از ظهور ربح بی‌شک مجازست که دین خود را به عنوان مئونه از درآمد بعدی کسر کند.

ان قلت: مبدء تعلّق خمس بعد از ظهور ربح است و استثنای مئونه از خمس هم بعد از ظهور ربح و تعلّق خمس معنا دارد، پس دینی که قبل از ربح حاصل شده باشد در باب خمس امکان کسر از ربح بعدی را ندارد، زیرا که چنین دینی مئونه ربح بعدی نیست...

قلت: دین اگر چه در گذشته رقم خورده است اما نفس دین فعلا باقی است و اگر ربحی بعد از دین حاصل آید، مفهوم ادای دین بعد از ربح، رخ می دهد و مئونه بر نفس ادای دین صادق بوده و الخمس بعد المئونة، تطبیق می شود .‌ به قول أستاد دین در اینجا مثل آن است که کسی ابتدای سال مریض شود و مرض او باقی بماند و بعد از این که پولی به دست آورد به دکتر مراجعه کند، در اینجا نیز بی تردید این مقدار از خمس مستثنا می شود .

صورت دیگر آن که دین در ازای چیزی باشد که عین آن باقی است مثل دینی که شخص به خاطر خرید خانه بر ذمّه دارد، در اینجا هم بی تردید ادای دین جزء مئونه است چرا که خرید خانه به صورت نسیه و پرداخت این دین از ربح بعدی به بیانی که در فوق گذشت، جزء مئونه است و وجود عین خانه در این مسأله ضرری به جواز کسر از درآمد بعدی ندارد. آری اگر خانه از انتفاع خارج شود ربح مستقل به شمار آمده و پرداخت خمس آن لازم است.

صورت پایانی: اگر کسی دینی که بر ذمّه دارد ناشی از آن است که مالی را از دیگری اتلاف کرده است و بعد ربحی به دست آورده است. سؤال آن که آیا در این صورت می توان چنین دینی را از أرباح بعدی ادا کرد یا خیر؟ أستاد در این صورت إشکال کرده و می گویند اگر شخص چنین دینی را در همان سال ربح، ادا کند جزء مئونه‌های فعلی همان سال بوده و از خمس معافست. اما اگر سال به پایان رسد و دین را ادا نکند این مئونه تقدیری می شود نه فعلی و مئونه تقدیری از خمس مستثنا نمی شود . در فرض مثال هم جنس مورد انتفاعی مثل خانه در کار نیست که مئونه بالفعل بر آن صادق باشد. پس بر مالی که در سر سال مازاد آید

فاضل الموونة صادق بوده و دادن خمس آن لازم است.

«أستاد بزرگوار أدام اللّه توفیقه و تاییده، ادامه بحث از خمس را به سال آتی درسی در 12 ذی القعده موکول کردند و در ادامه به بیان نکات اخلاقی و تبلیغی برای طلبه ها پرداخته و خاطرات نابی را از أستاد معظم خود مرحوم إمام در أیّام سالگرد ایشان بیان کردند که علاقمندان برای استفاده می توانند به صوت درس مراجعه نمایند.» و الحمدلله.