درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: دو قول در مصرف خمس

سخن در مورد مصارف خمس بود. دو رای در این مقام گذشت: عده ای چون صاحب عروه و سیّد أستاد به تبع مشهور و با إستناد به آیه خمس«آیه 41 سوره أنفال» گویند که خمس را باید به دو بخش کلّی تقسیم کرد: بخش أوّل آن تعلّق به سه گروه خدا و رسول و إمام دارد«بنابر تفسیری که از ذوی القربا به إمام معصوم گذشت» . بر أساس روایات، سهم خدا متعلّق به پیامبر اکرم  می باشد و کل خمس این بخش در زمان فقدان رسول الله ص، تعلّق به إمام معصوم دارد و در عصر غیبت، امر آن به دست فقیه جامع الشرائط به عنوان نائب إمام معصوم  می باشد؛ بخش دوّم آن نیز بنابر روایاتی که گذشت، تعلّق به فقرا و ایتام و ابناء سبیل از خاندان بنی هاشم دارد.

قول دوّم: قول بدیع دیگر در مقام از آنِ برخی از معاصرین درگذشته است که اجمال آن چنین است: «تفصیل آن در جلسه آتی خواهد آمد.»: خمس تعلّق به مقام إمامت و امارت جامعه اسلامی دارد. اگر هم در آیه شریفه خمس، أوّلین مورد خمس را ذات اقدس الهی دانسته از آنروست که تمام عالم هستی، ملک حقیقی پروردگارست و امارت و حکومت هستی به آن ذات مافوق توصیف و ادراک تعلّق دارد. خدای متعال نیز این حصه و سهم ذاتی و انحصاری خود را در إدامه آیه به رسول خود به عنوان امیر و حاکم اسلامی، تفویض نموده است و رسول الله ص نیز این سهم را به إمامان بعد از خود به عنوان سیاستمداران و حاکمان الهی منصوب از جانب پروردگار واگذار کرده است.

البتّه یکی از مصارف وجوه خمسیه – که اختیار انحصاری اش به دست إمام است فقرای و ایتام و ابنای سبیل بنی هاشم می باشد که إمام بایستی از وجوه فوق، نیاز آن ها را تأمین کند و باقیمانده از وجوه خمسی را در دیگر زمینه های نیاز حکومت به مصرف رساند و اگر هم تمام وجوه خمسی از تأمین نیازهای گروه سه گانه فوق کمتر آید، إمام معصوم باز موظف است از منبع دیگری نیازهای آن ها را تأمین نماید و خمس، منبع انحصاری تأمین نیازهای ایشان نمی باشد.

به روایاتی در تایید و تحکیم این نظر تمسّک شده است از جمله روایتی که صاحب وسائل آن را به صورت تقطیع شده در ابواب مختلف کتاب الخمس آورده است اما مجموع روایت در کتاب الحجة کافی موجود می باشد. قبل از ورود در متن روایت گوییم که تمام رجال سند روایت ثقه می‌باشند. فقط إشکال إرسال در سند این روایت وجود دارد که حماد بن عیسی روایت را از بعض اصحابنا نقل کرده است. اما از آنجا که بنا به نقل کشی، حماد بن عیسی جزء اصحاب إجماع می باشد مرسلات وی از اعتبار برخوردار است، علاوه بر آن که توجّه و تأمّل در مضمون روایت، صدور آن را از غیر معصوم بعید می نماید.

اینک متن روایت که در چند بخش تقدیم می شود :

    1. إبتدا سند روایت«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ »[1] مقصود از عبد صالح، إمام کاظم  می باشد.

    2. موارد پنجگانه ای را مشمول حکم خمس می‌شمارد که البتّه در روایات دیگر این پنج مورد به هفت مورد، توسعه می‌یابد:« قَالَ الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْيَاءَ مِنَ الْغَنَائِمِ وَ الْغَوْصِ وَ مِنَ الْكُنُوزِ وَ مِنَ الْمَعَادِنِ وَ الْمَلَّاحَةِ»

    3. مصرف خمس أموال این موارد پنجگانه را معرفی می نماید:« يُؤْخَذُ مِنْ كُلِّ هَذِهِ الصُّنُوفِ الْخُمُسُ فَيُجْعَلُ لِمَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ وَ يُقْسَمُ الْأَرْبَعَةُ الْأَخْمَاسِ بَيْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَيْهِ وَ وَلِيَ ذَلِكَ وَ يُقْسَمُ بَيْنَهُمُ الْخُمُسُ عَلَى سِتَّةِ أَسْهُمٍسَهْمٌ لِلَّهِ وَ سَهْمٌ لِرَسُولِ اللَّهِ وَ سَهْمٌ لِذِي الْقُرْبَى وَ سَهْمٌ لِلْيَتَامَى وَ سَهْمٌ لِلْمَسَاكِينِ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ السَّبِيلِ فَسَهْمُ اللَّهِ وَ سَهْمُ رَسُولِ اللَّهِ لِأوّلي الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ  وِرَاثَةً فَلَهُ ثَلَاثَةُ أَسْهُمٍ سَهْمَانِ وِرَاثَةً وَ سَهْمٌ مَقْسُومٌ لَهُ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُ نِصْفُ الْخُمُسِ كَمَلًا وَ نِصْفُ الْخُمُسِ الْبَاقِي بَيْنَ أَهْلِ بَيْتِهِ فَسَهْمٌ لِيَتَامَاهُمْ وَ سَهْمٌ لِمَسَاكِينِهِمْ وَ سَهْمٌ لِأَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ يُقْسَمُ بَيْنَهُمْ عَلَى الْكِتَابِ وَ السُّنَّةِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ فِي سَنَتِهِمْ فَإِنْ فَضَلَ عَنْهُمْ شَيْ‌ءٌ فَهُوَ لِلْوَالِي وَ إِنْ عَجَزَ أَوْ نَقَصَ عَنِ اسْتِغْنَائِهِمْ كَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُنْفِقَ مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ وَ إِنَّمَا صَارَ عَلَيْهِ أَنْ يَمُونَهُمْ لِأَنَّ لَهُ مَا فَضَلَ عَنْهُمْ »

نکته ای که در این بخش وجود دارد و مورد إستدلال مدّعی واقع شده آن که اگر نصف خمس متعلّق به ایتام و مساکین و ابنای سبیل از سادات اضافه آید مازاد از سهم این بخش، متعلّق به إمام معصوم است و اگر مقدار خمس، کمتر از نیاز این گروه های سه گانه باشد إمام معصوم موظف است که از منبع دیگری متکفل هزینه های زندگی ایشان گردد. چنین حکمی بر تملّک إمام نسبت به خمس در صورت مازاد و انفاق در صورت  ز و کسری، خود بهترین شاهدست که این گروه های سه گانه، مالک خمس نیستند بلکه خمس، ملک ذاتی و أوّلی إمام است که بنا بدستور الهی باید إبتدا نیازهای فقیر و یتیم و ابن سبیل بنی هاشم، از همان سهم إمام، تأمین شود و در صورت کسری از منابع دیگر بیت المال تأمین شود. ضمناً شاید یکی از مصادیق ابن سبیل در صدر اسلام، مهاجرینی باشند که از مکه به مدینه برای یاری دین خدا آمدند.

    4. در إدامه روایت، فلسفه جعل و إختصاص خمس به بنی هاشم بیان می شود و زکات مال سیّد بر سیّد روا شمرده شده و دایره بنی هاشم و لزوم انتساب از طریق پدر به بنی هاشم به اثبات می‌رسد:«وَ إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ هَذَا الْخُمُسَ خَاصَّةً لَهُمْ دُونَ مَسَاكِينِ النَّاسِ وَ أَبْنَاءِ سَبِيلِهِمْ عِوَضاً لَهُمْ مِنْ صَدَقَاتِ النَّاسِ تَنْزِيهاً مِنَ اللَّهِ لَهُمْ لِقَرَابَتِهِمْ بِرَسُولِ اللَّهِ  وَ كَرَامَةً مِنَ اللَّهِ لَهُمْ عَنْ أَوْسَاخِ النَّاسِ فَجَعَلَ لَهُمْ خَاصَّةً مِنْ عِنْدِهِ مَا يُغْنِيهِمْ بِهِ عَنْ أَنْ يُصَيِّرَهُمْ فِي مَوْضِعِ الذُّلِّ وَ الْمَسْكَنَةِ وَ لَا بَأْسَ بِصَدَقَاتِ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُمُ الْخُمُسَ هُمْ قَرَابَةُ النَّبِيِّ ص الَّذِينَ ذَكَرَهُمُ اللَّهُ فَقَالَ وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ وَ هُمْ بَنُو عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنْفُسُهُمْ الذَّكَرُ مِنْهُمْ وَ الْأُنْثَى لَيْسَ فِيهِمْ مِنْ أَهْلِ بُيُوتَاتِ قُرَيْشٍ وَ لَا مِنَ الْعَرَبِ أَحَدٌ وَ لَا فِيهِمْ وَ لَا مِنْهُمْ فِي هَذَا الْخُمُسِ مِنْ مَوَالِيهِمْ وَ قَدْ تَحِلُّ صَدَقَاتُ النَّاسِ لِمَوَالِيهِمْ وَ هُمْ وَ النَّاسُ سَوَاءٌ وَ مَنْ كَانَتْ أُمُّهُ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ وَ أَبُوهُ مِنْ سَائِرِ قُرَيْشٍ فَإِنَّ الصَّدَقَاتِ تَحِلُّ لَهُ وَ لَيْسَ لَهُ مِنَ الْخُمُسِ شَيْ‌ءٌ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ...»

    5. بحث دیگر روایت در مورد حکم أموال خاصی از غنائم است که در میدان جنگ به دست می‌آید و إختصاص به إمام معصوم دارد:«وَ لِلْإمام صَفْوُ الْمَالِ أَنْ يَأْخُذَ مِنْ هَذِهِ الْأموال صَفْوَهَا الْجَارِيَةَ الْفَارِهَةَ وَ الدَّابَّةَ الْفَارِهَةَ وَ الثَّوْبَ وَ الْمَتَاعَ بِمَا يُحِبُّ أَوْ يَشْتَهِي فَذَلِكَ لَهُ قَبْلَ الْقِسْمَةِ وَ قَبْلَ إِخْرَاجِ الْخُمُسِ وَ لَهُ أَنْ يَسُدَّ بِذَلِكَ الْمَالِ جَمِيعَ مَا يَنُوبُهُ مِنْ مِثْلِ إِعْطَاءِ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ غَيْرِ‌ ذَلِكَ مِمَّا يَنُوبُهُ» جالب آن که خود این روایت، به شیوایی شبهه ای که بعض یهود بر پیامبر وارد کرده و إختصاص این أموال برگزیده جنگی را موجب مشابهت حکومت پیامبر با پادشاهان و سلاطین برشمرده بودند، پاسخ می دهد به این صورت که: أوّلاً این إختصاص از جهت جلوگیری از نزاع میان رزمندگان در مورد آن أموال ویژه است و ثانیاً إختصاص آن به إمام معصوم، مطلق نبوده و باز مصارف خاصی چون شئون حکومتی و مولفه قلوبهم را در بردارد.

    6. باقیمانده مال خمسی پس از تقسیم و تأمین مصارف بنی هاشم و مصارف حکومتی، میان رزمندگان توزیع می شود : « فَإِنْ بَقِيَ بَعْدَ ذَلِكَ شَيْ‌ءٌ أَخْرَجَ الْخُمُسَ مِنْهُ فَقَسَمَهُ فِي أَهْلِهِ وَ قَسَمَ الْبَاقِيَ عَلَى مَنْ وَلِيَ ذَلِكَ وَ إِنْ لَمْ يَبْقَ بَعْدَ سَدِّ النَّوَائِبِ شَيْ‌ءٌ فَلَا شَيْ‌ءَ لَهُمْ»

    7. حکم زمین هایی که در جنگهای مسلمانان به دست آید به قرار ذیل است: « وَ لَيْسَ لِمَنْ قَاتَلَ شَيْ‌ءٌ مِنَ الْأَرَضِينَ وَ لَا مَا غَلَبُوا عَلَيْهِ إِلَّا مَا احْتَوَى عَلَيْهِ الْعَسْكَرُ وَ لَيْسَ لِلْأَعْرَابِ مِنَ الْقِسْمَةِ شَيْ‌ءٌ وَ إِنْ قَاتَلُوا مَعَ الْوَالِي لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  صَالَحَ الْأَعْرَابَ أَنْ يَدَعَهُمْ فِي دِيَارِهِمْ وَ لَا يُهَاجِرُوا عَلَى أَنَّهُ إِنْ دَهِمَ رَسُولَ اللَّهِ  مِنْ عَدُوِّهِ دَهْمٌ أَنْ يَسْتَنْفِرَهُمْ فَيُقَاتِلَ بِهِمْ وَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْغَنِيمَةِ نَصِيبٌ وَ سُنَّتُهُ جَارِيَةٌ فِيهِمْ وَ فِي غَيْرِهِمْ وَ الْأَرَضُونَ الَّتِي أُخِذَتْ عَنْوَةً بِخَيْلٍ وَ رِجَالٍ فَهِيَ مَوْقُوفَةٌ مَتْرُوكَةٌ فِي يَدِ مَنْ يَعْمُرُهَا وَ يُحْيِيهَا وَ يَقُومُ عَلَيْهَا عَلَى مَا

يَضُرُّهُمْ »

    8. حکم زکات زمین های مفتوحه عنوة که از عامر و احیا کننده زمین نیز باید دریافت شود:«فَإِذَا أُخْرِجَ مِنْهَا مَا أُخْرِجَ بَدَأَ فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْعُشْرَ مِنَ الْجَمِيعِ مِمَّا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوْ سُقِيَ سَيْحاً وَ نِصْفَ الْعُشْرِ مِمَّا سُقِيَ بِالدَّوَالِي وَ النَّوَاضِحِ فَأَخَذَهُ الْوَالِي فَوَجَّهَهُ فِي الْجِهَةِ الَّتِي وَجَّهَهَا اللَّهُ عَلَى ثَمَانِيَةِ أَسْهُمٍ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ ثَمَانِيَةَ أَسْهُمٍ يَقْسِمُ بَيْنَهُمْ فِي مَوَاضِعِهِمْ بِقَدْرِ مَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ فِي سَنَتِهِمْ بِلَا ضِيقٍ وَ لَا تَقْتِيرٍ»

    9. جالب آن که مصرف زکات مثل خمس بوده و اگر زکات مازادی پس از توزیع میان مستحقّان زکات داشته باشد از آنِ إمام معصوم بوده و اگر کاستی داشته باشد باید إمام از منبع دیگری نیاز گروه های هشتگانه زکات را تأمین بنماید:« فَإِنْ فَضَلَ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‌ءٌ رُدَّ إِلَى الْوَالِي وَ إِنْ نَقَصَ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‌ءٌ وَ لَمْ يَكْتَفُوا بِهِ كَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يَمُونَهُمْ مِنْ عِنْدِهِ بِقَدْرِ سَعَتِهِمْ حَتَّى يَسْتَغْنُوا»

10. مصارف دیگری که در صورت مازاد زکات به دست إمام معصوم باید توزیع شود دربیان إمام کاظم چنین است: «وَ يُؤْخَذُ بَعْدُ مَا بَقِيَ مِنَ الْعُشْرِ فَيُقْسَمُ بَيْنَ الْوَالِي وَ بَيْنَ شُرَكَائِهِ الَّذِينَ هُمْ عُمَّالُ الْأَرْضِ وَ أَكَرَتُهَا فَيُدْفَعُ إِلَيْهِمْ أَنْصِبَاؤُهُمْ عَلَى مَا صَالَحَهُمْ عَلَيْهِ وَ يُؤْخَذُ الْبَاقِي فَيَكُونُ بَعْدَ ذَلِكَ أَرْزَاقَ أَعْوَانِهِ عَلَى دِينِ اللَّهِ وَ فِي مَصْلَحَةِ مَا يَنُوبُهُ مِنْ تَقْوِيَةِ الْإسلام وَ تَقْوِيَةِ الدِّينِ فِي وُجُوهِ الْجِهَادِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ مِمَّا فِيهِ مَصْلَحَةُ الْعَامَّةِ لَيْسَ لِنَفْسِهِ مِنْ ذَلِكَ قَلِيلٌ وَ لَا كَثِيرٌ »

11.إدامه روایت مسائل دیگری ازجمله بحث أنفال را مطرح می نمایدکه به همین مقداراکتفا می‌کنیم و الحمد الله.