درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت کذب /نوع چهارم از مکاسب محرّمة/ مکاسب محرّمه

بحث جدیدی که آغاز می کنیم، بحث از حرمت کذب است، مرحوم شیخ انصاری می فرمایند: «الکذب حرام بضرورة العقول و الأدیان، ویدلّ علیه الأدلّة الأربعة».[1]

امّا نسبت به إجماع باید گفت: ظاهراً مراد از اجماع، إجماع تعبّدی نیست، چه آن که مدرک آن معلوم است، و إحتمال دارد که مراد إتّفاق متشرعه باشد.

امّا نسبت به حکم عقل باید گفت: گویا مرحوم شیخ می خواهند به قاعده ملازمه بین حکم عقل و حکم شرع، حکم به حرمت کذب بکنند، در برابر مرحوم أستاد خوئی، مرحوم تبریزی، و مرحوم لاری، عقل را مستقلّ در قبح کذب نمی دانند و لذا منکر چنین ملازمه ای هستند.

توضیح ذلک: در برابر کلام مرحوم شیخ، ادّعا شده که عقل مستقلّ بر حرمت کذب به عنوان أوّلی با قطع نظر از مفاسدی که بر آن مترتب می شود نیست، چه آن که دروغ گفتن در مطالبی که ضرر و مفسده دنیوی یا اخروی بر آن ها مترتب نباشد، عقلاً قبیح نمی باشد.

باری، در صورتی که بر کذب مفسده مهمی چون قتل نفس محترمه مترتب شود در این صورت عقل به صورت قطعی حکم به قبح می کند، و ضرورت عقلی بر قبح آن قائم می باشد. البتّه این مطلب اختصاصی به کذب ندارد، بلکه هر امری که مستلزم مفسده بزرگی باشد ـ هرچند سخن صادق و صحیح باشد قبیح می باشد.

کلام مرحوم لاری: مرحوم شیخ عبد الحسین لاری در حاشیه مکاسب[2] می فرمایند:

عقل حاکم به قبح ذاتی کذب می باشد، البتّه مجرّد قبح مستلزم حرمت شرعی نمی باشد، چه آن که قبح کذب و پَستی آن، از قباحت و خباثت و شقاوت ذاتی موجود در فرزندان افراد پلید و فرومایه کمتر نیست، و روشن است که مجرّد وجود این قبح و شناعت موجب حرمت و عقوبت نمی باشد. البتّه اگر این قبح و شناعت فعلی

شود و به صورت عمل حرامی تحقّق پیدا کند، آنگاه عمل حرام خواهد بود.

در هر صورت اگر کذب از مستقلات عقلیه باشد، جا برای ذکر مسوّغات کذب ندارد، چه آن که تخصیص حکم عقل ممکن نیست حال، إحتمال دارد این که ادّعا شده عقل مستقلّ به قبح کذب است، مراد آن باشد که خصوص کذب بر خدا و رسول، کاشف از سوء سریره و خبث باطنی و تجری قبیح عقلی می باشد، و الّا سائر دروغ ها، ذاتاً قبیح نمی باشد ولذا با مسوّغات کذب تخصیص می خورد.

همچنین إحتمال دارد مراد آن باشد که «کذب» مقتضی برای حرمت است نه آن که علّت تامه باشد.. یا آن که مرادشان کذب فی الجمله ـ اعمّ از کذب صغیر و کبیر.. آن چه که مستلزم مفسده باشد یا نباشد ـ باشد، نه کذب بالجمله و به تمام أقسام آن تا شامل تمام مصادیق کذب بشود.

کلام أستاد اشرفی : به نظر می رسد آن است که «عقلانیات» غیر از «حکم عقل» است، «مستقلات عقلیه» مثل وجوب مقدمه واجب، به حکم عقل است، ولی «عقلانیات» مثل قبح ظلم و قبح کذب، تمام عقلاء در مقام عمل آن را قبیح می دانند. بنابراین از باب حکمت عملی، تمام عقلاء، دروغ را قبیح می دانند. در هر صورت بین مستقلات عقلیه و مطالبی که عقلاء بر آن إتّفاق دارند، تفاوت است، و قبح کذب از قبیل عقلانیات می باشد.

باری، ظاهراً عقلاء متعارف شدن دروغ در جامعه و توسّل جستن به آن برای ارتکاب امور شخصی را قبیح می دانند، و شاید به همین جهت باشد که خلف وعده به فرزند منهی قلمداد شده چه آن که موجبات سلب إعتماد طفل به ولیّش می شود و اسباب إیجاد جامعه ای غیر قابل إعتماد را به وجود می آورد، به خصوص که ارتکاب گناهان کوچک موجب به وجود آمدن گناهان بزرگتر می شود و می توان بر حرمت کذب روایاتی را شاهد آورد، از جمله:

روايت أوّل: عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  «الْكَذَّابُ هُوَ الَّذِي يَكْذِبُ فِي الشَّيْ‌ءِ قَالَ لَا مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا يَكُونُ ذَاكَ مِنْهُ وَ لَكِنِ الْمَطْبُوعُ عَلَى الْكَذِبِ».[3]

روايت دوّم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ: «كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع يَقُولُ لِوُلْدِهِ اتَّقُوا الْكَذِبَ الصَّغِيرَ مِنْهُ وَ الْكَبِيرَ فِي كُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَذَبَ فِي الصَّغِيرِ اجْتَرَأَ عَلَى الْكَبِيرِ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  قَالَ مَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَصْدُقُ حَتَّى يَكْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّيقاً وَ مَا يَزَالُ الْعَبْدُ يَكْذِبُ حَتَّى يَكْتُبَهُ اللَّهُ كَذَّاباً».[4]

روايت سوّم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْمَجَالِسِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِيهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ زِيَادِ بْنِ مَرْوَانَ الْقَنْدِيِّ عَنْ أَبِي وَكِيعٍ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ عَنْ عَلِيٍّ  قَالَ: «لَا يَصْلُحُ مِنَ الْكَذِبِ جِدٌّ وَ لَا هَزْلٌ وَ لَا أَنْ يَعِدَ أَحَدُكُمْ صَبِيَّهُ ثُمَّ لَا يَفِيَ لَهُ إِنَّ الْكَذِبَ يَهْدِي إِلَى الْفُجُورِ وَ الْفُجُورَ يَهْدِي‌ إِلَى النَّارِ وَ مَا يَزَالُ أَحَدُكُمْ يَكْذِبُ حَتَّى يُقَالَ كَذَبَ وَ فَجَرَ وَ مَا يَزَالُ أَحَدُكُمْ يَكْذِبُ حَتَّى لَا يَبْقَى مَوْضِعَ إِبْرَةٍ صِدْقٌ فَيُسَمَّى عِنْدَ اللَّهِ كَذَّاباً».[5]

روايت چهارم: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي التَّوْحِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لی الله علیه وآله: «أَنَا زَعِيمٌ بِبَيْتٍ فِي أَعْلَى الْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فِي وَسَطِ الْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فِي رِيَاضِ الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً».

وَ فِي الْخِصَالِ عَنِ الْخَلِيلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَيْبَةَ عَنْ قُرْعَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أُسَيْدٍ عَنْ جَبَلَةَ الْإِفْرِيقِيِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ: «أَنَا زَعِيمٌ وَ ذَكَرَ مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ لِمَنْ تَرَكَ الْكَذِبَ وَ إِنْ كَانَ هَازِلًا وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ».[6]

روايت پنجم: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: «كَانَأَمِيرُ الْمُؤْمِنِين  يَقُولُ لَا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِيمَانِ حَتَّى يَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَهُ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَهُ وَ أَنَّ الضَّارَّ النَّافِعَ هُوَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ».[7]

فروعٌ: پس از فراغ از اثبات حرمت «کذب»، فقهاء مباحثی را مطرح کرده اند.

1. کذب «اخبار از خلاف واقع» آیا شامل إنشاء بر خلاف ـ مثل مدح غیر ممدوح یا خلف وعد ـ می شود یا خیر؟ ظاهر عبارت کشف الغطاء و دیگران ـ چنان که مرحوم شیخ[8] نقل می کنند ـ آن است که عنوان کذب شامل إنشاءیات نیز می شود و لذا متّصف به حرمت می شود. تفصیل سخن در دروس آینده خواهد آمد، إن شاء الله.

2. آیا کذب از گناهان کبیره است یا از گناهان صغیره؟ البتّه این بحث بنا بر مبنای غیر حضرت أستاد خوئی است چراکه ایشان تمام گناهان را کبیره می دانند.

جمعی از فقهاء ـ چنان که مرحوم شیخ نقل می کنند ـ کذب را از گناهان کبیره دانستند مرحوم شیخ برای اثبات کبیره بودن به أدلّه متعدّدی إستدلال کرده اند از جمله روایت عبدالعظیم حسنی.

الکلینی: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا[9] ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ، عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللّٰهِ الْحَسَنِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو جَعْفَرٍ الثَّانِي صَلَوَاتُ اللّٰهِ عَلَيْهِ، قَالَ: «سَمِعْتُ أَبِي  يَقُولُ: سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ  يَقُولُ: دَخَلَ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ عَلىٰ أَبِي عَبْدِ اللّٰهِ ، فَلَمَّا سَلَّمَ وَ جَلَسَ تَلَا هٰذِهِ الْآيَةَ: «الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبٰائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوٰاحِشَ» ثُمَّ أَمْسَكَ، فَقَالَ لَهُ أَبُوعَبْدِ اللّٰهِ : مَا أَسْكَتَكَ؟ قَالَ: أُحِبُّ أَنْ أَعْرِفَ الْكَبَائِرَ مِنْ كِتَابِ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ. فَقَالَ:

«نَعَمْ يَا عَمْرُو، أَكْبَرُ الْكَبَائِرِ الْإِشْرَاكُ بِاللّٰهِ؛ يَقُولُ اللّٰهُ: «مَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ‌ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ»، وَبَعْدَهُ الْإِيَاسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: «إِنَّهُ لٰا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكٰافِرُونَ ثُمَّ الْأَمْنُ لِمَكْرِ اللّٰهِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: «فَلٰا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ». وَمِنْهَا عُقُوقُ الْوَالِدَيْنِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ الْعَاقَّ «جَبّٰاراً شَقِيًّا»... وَشَهَادَةُ الزُّورِ، وَ كِتْمَانُ الشَّهَادَةِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: «وَ مَنْ يَكْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ». وَشُرْبُ الْخَمْرِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ نَهىٰ عَنْهَا، كَمَا نَهىٰ عَنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ. وَتَرْكُ الصَّلَاةِ مُتَعَمِّداً، أَوْ شَيْئاً مِمَّا فَرَضَ اللّٰهُ؛ لِأَنَّ رَسُولَ اللّٰهِ  قَالَ: مَنْ تَرَكَ الصَّلَاةَ مُتَعَمِّداً، فَقَدْ بَرِئَ مِنْ ذِمَّةِ اللّٰهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِ اللّٰ وَنَقْضُ الْعَهْدِ وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ؛ لِأَنَّ اللّٰهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ: «أوّلٰئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ». قَالَ: «فَخَرَجَ عَمْرٌو وَلَهُ صُرَاخٌ مِنْ بُكَائِهِ وَهُوَ يَقُولُ: هَلَكَ مَنْ قَالَ بِرَأْيِهِ، وَ نَازَعَكُمْ فِي الْفَضْلِ وَ الْعِلْمِ».[10]

مستفاد از این روایت آن است که کبائر اموری هستند که در قرآن از آن ها نهی شده است أدلّه دیگری بر کبیره بودن کذب اقامه شده است که به تفصیل به برّرسی آن ها خواهیم پرداخت.