درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: حرمت نقاشی و مجسّمه سازی/نوع چهارم از مکاسب محرّمه/مکاسب محرّمه

بررسی قول اوّل: حرمت نقاشی و مجسّمه سازی مطلقا «ذوات الارواح وغیرها»: برخی از روایات دلالت می کند که هر نوع نقاشی و هم مجسّمه سازی مطلقاً «حیوانات و غیر حیوانات» را شامل می شود.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  أَتَانِي جَبْرَئِيلُ وَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ، إِنَّ رَبَّكَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَيَنْهَى عَنْ تَزْوِيقِ الْبُيُوتِ[1] [2] قَالَ أَبُو بَصِيرٍ فَقُلْتُ: وَمَا تَزْوِيقُ الْبُيُوتِ، فَقَالَ: تَصَاوِيرُ التَّمَاثِيلِ. وَرَوَاهُ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ مِثْلَهُ».[3]

این روایت را می توان دلیل بر حرمت نقاشی و مجسّمه سازی مطلقا حتی نسبت به غیر ذوات الارواح دانست.[4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11]

بحث سندی: وثاقت «قاسم بن محمّد جوهری»[12] [13] [14] [15] [16] [17] ثابت نشده است،

همچنان که «علی بن ابی حمزه بطائنی»[18] [19] [20] [21] ضعیف است. ولی مرحوم برقی این روایت را در محاسن با سند معتبر از سماعه از ابی بصیر نقل کرده است.[22]

وَعَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ  أَتَانِي جَبْرَئِيلُ فَقَالَ: يَا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّكَ يَنْهَى عَنِ التَّمَاثِيلِ[23] .[24] [25]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: لَا تَبْنُوا عَلَى الْقُبُورِ وَلَا تُصَوِّرُوا سُقُوفَ الْبُيُوتِ، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  كَرِهَ ذَلِكَ».[26]

این روایت دلالت بر نهی از تصویر به صورت مجسّمه وغیر مجسّمه می کند[27] ، وتعبیر «کره» در روایات بر حرمت هم إطلاق می شود.[28]

این روایت ضعیف است، چرا که: «قاسم بن سلیمان»[29] [30] [31] [32] [33] توثیق ندارد، همچنان که «جرّاح مدائنی»[34]

[35] را برخی توثیق و برخی تضعیف کرده اند.

وَعَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، قَالَ: مَنْ جَدَّدَ قَبْراً أَوْ مَثَّلَ مِثَالًا فَقَدْ خَرَجَ مِنَ الْإسلام.[36]

در ضبط صدر این روایت اختلاف شده است، اگر «جدّد» باشد به معنای تجدید قبر کسی می باشد، اگر «حدّد» باشد یا به معنای بلند کردن قبر و به صورت پشت ماهی در آوردن است، یا به معنای شکافتن قبر است، واگر به معنای «جدث» باشد «به معنای ساختن قبر برای مرتبه دیگر است»، امّا نسبت به فقره «من مثّل مثالاً» برخی آن را به معنای ساخت تمثال وتصویر ومجسّمه سازی معنا کرده اند.[37]

روایت ضعیف است؛ چرا که در اعتبار «محمّد بن سنان»[38] اختلاف شده، و «ابوالجارود»[39] ضعیف می باشد.

وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام، قَالَ:

بِالْأَرْبَعَةَ عَشَرَ، وَ أَنَا أَزِيدُكُمُ الْخَامِسَةَ، أَنْهَاكُمْ أَنْ تُسَلِّمُوا عَلَى أَصْحَابِ الشِّطْرَنْجِ.[40]

الصَّدُوقُ فِي الْخِصَالِ، عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ علیه السلام، قَالَ قَالَأَمِيرُ الْمُؤْمِنِين  إِيَّاكُمْ وَعَمَلَ الصُّوَرِ فَإِنَّكُمْ تُسْأَلُونَ عَنْهَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ الْخَبَر»َ[41] .[42]

اعتبار روایت ثابت نیست، چرا که وثاقت «محمّد بن عیسی بن عبید»[43] ، «قاسم بن یحیی»[44] ، «حسن بن راشد»[45] اختلافی است، که البتّه تضعیف محمّد بن عیسی ثابت نشده است، بلکه آنچه در رابطه با تضعیف وی از ابن ولید نقل شده است مورد قبول اکثر رجالیون قرار نگرفته است.[46]

كِتَابُ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ شُرَيْحٍ الْحَضْرَمِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ قَالَ: مِنْ أَكْلِ السُّحْتِ سَبْعَةٌ إِلَى أَنْ قَالَ وَ الَّذِينَ يُصَوِّرُونَ التَّمَاثِيلَ الْخَبَرَ».‌ [47]

در سند این روایت «عبد الله به طلحه»[48] قرار دارد که وثاقت وی ثابت نشده ست، همچنان که اعتبار کتاب «جعفر بن محمد بن شریح حضرمی»[49] ثابت نیست.[50]

جواب اوّل: اکثر این روایات ضعیف السند است، و به غیر از روایت اول که نقل آن از طریق محاسن برقی معتبر است، ولی باقی روایات ضعیف السند است.

جواب دوّم: سیره قطعیه مسلمه متصل به عصر معصوم، بر جواز تصویر اشیاء بدون روح است[51] ، لذا إطلاق این روایات ناهیه را نمی توان پذیرفت.

جواب سوّم: مطلقات نهی از تصویر حتی نسبت به غیر ذو الروح تخصیص می خورد به روایاتی که تصریح می کند که نقاشی و تصویر غیر ذوات الاروح إشکال ندارد.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ ‌ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {يَعْمَلُونَ لَهُ مٰا يَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِيبَ وَ تَمٰاثِيلَ}، فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا هِيَ تَمَاثِيلَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ، وَلَكِنَّهَا الشَّجَرُ وَ شِبْهُهُ. أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِاللَّهِ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ مِثْلَهُ».[52]

وَعَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ: «لَا بَأْسَ بِتَمَاثِيلِ الشَّجَرِ».[53]

وَعَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنْ تَمَاثِيلِ الشَّجَرِ وَالشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ، فَقَالَ: لَا بَأْسَ مَا لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مِنَ الْحَيَوَانِ».[54]

الْحَسَنُ بْنُ الْفَضْلِ الطَّبْرِسِيُّ فِي مَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: رُبَّمَا قُمْتُ أُصَلِّي وَ بَيْنَ يَدَيَّ وِسَادَةٌ، فِيهَا تَمَاثِيلُ طَائِرٍ فَجَعَلْتُ عَلَيْهِ ثَوْباً، وَ قَالَ قَدْ أُهْدِيَتْ إِلَيَّ طِنْفِسَةٌ مِنَ الشَّامِ، فِيهَا‌ تَمَاثِيلُ طَائِرٍ فَأَمَرْتُ بِهِ فَغُيِّرَ رَأْسُهُ فَجُعِلَ كَهَيْئَةِ الشَّجَرِ وَ قَالَ إِنَّ الشَّيْطَانَ أَشَدُّ مَا يَهُمُّ بِالْإِنْسَانِ إِذَا كَانَ وَحْدَهُ.[55]

این قول را مرحوم شیخ طوسی و امین الإسلام طبرسی[56] انتخاب کرده اند.

مرحوم شیخ طوسی در تفسیر تبیان می فرمایند: «ومعنى قوله: {ثم اتخذتم العجل من بعده وأنتم ظالمون}، أي: اتخذتموه إلها لأنّ بنفس فعلهم لصورة العجل لايكونون ظالمين، لأنّ فعل ذلك ليس بمحظور وإنمّا هو مكروه وما روي عن النبي  أنّه لعن المصورين معناه: من شبه الله بخلقه أو اعتقد فيه انه صورة فلذلك قدّر الحذف في الآية. كأنّه قال: اتخذتموه إلها وذلك انهم عبدوا العجل بعد موسى لما قال لهم السامري: هذا الهكم واله موسى. فنسي اي ترك آلهم ومضى ناسيا. وقيل: بل معنى فنسي اي فترك ما يجب عليه من عبادة الله».[57]

با توجّه به آن که کتاب «النهاية» از آثار اولیه شیخ طوسی است[58] و در آنجا مجسّمه سازی را حرام دانسته[59] ، ولی در تفسیر التبیان از آخرین تالیفات ایشان است[60] ، می توان قائل شد که نظر نهایی مرحوم شیخ قول به عدم حرمت تجسیم است.

مرحوم إمام رحمه الله نیز معتقدند که علّت نهی از مجسّمه سازی از حیوانات دارای روح مبارزه با بت پرسی و از بین بردن آثار کفر و نفاق می باشد، گفته شد که ایشان معتقدند با توجّه به مناسبات حکم وموضوع روشن می شود که مراد از این روایاتی که شدیداً نهی از مجسّمه سازی می کنند، به جهت از بین بردن هر نوع اثر و یاد بود از بت پرستی است، تا از قلوب فرزندان آنها از بین برود وهر نوع یاد آوری از بتها از بین برود.

ظاهراً مرحوم إمام در صدد بیان حکمت تحریم مجسّمه سازی هستند، و ایشان در صدد بیان مبدأ تحریم مجسّمه سازی بوده اند، و الا ایشان در اوخر بحث استدلالی مکاسب محرمه[61] و همچنین در کتاب فتوائیشان تحریر الوسیلة[62] تصریح می کنند که هر نوع مجسّمه سازی حیوانات دارای روح، حرام می باشد. و بعید نیست که کلام مرحوم شیخ طوسی وطبرسی ناظر به همین نکته ای باشد که مرحوم إمام به آن اشاره کرده اند.