< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

95/06/20

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: قمار/ نوع چهارم از مکاسب محرّمه/ مکاسب محرّمه

امروزه در بازیها و ورزشهای مختلف به فرد برنده پول و جوائز می دهند، بلکه پیروز شدن شخص برنده، اعتبار و افتخار برای خود شخص بلکه برای آباء واجداد وخویشان وی قلمداد می شود. سخن در آن است که آیا تمام این بازیها و تمام مواردی که بُرد و باخت باشد، «قمار» حساب می شود؟ آیا ممکن است که معتقد شویم حتی اگر در بازی برد و باخت نباشد، بازهم مصداق قمار است؟ روشن است که هر مغالبه و پیروزی یکی بر دیگری مصداق قمار نیست، اگر کسانی صرفاً باهم بازی کنند ویکی بر دیگری مغالبه پیدا کند، قمار محرّم نیست. آیا در مثل شطرنج اگر بدون برد و باخت انجام بگیرد، بازهم حرام یا مصداق قمار است؟ وآیا این پولی که شخص گرفته اکل مال به باطل می باشد؟

در هر صورت مسئله محتاج به بررسی از جهت حکم و موضوعات به خصوص موضوعات مستحدثه می باشد.

در آیات شریفه نهی از اکل مال به باطل شده، چنان که در آیه « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصَابُ وَالْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»[1] از «میسر» نهی شده است، حال باید بررسی شود که آیا میسر مصداق قمار می باشد یا خیر؟

روايات بحث قمار

مرحوم صاحب وسائل چنین عنوان مطرح کرده اند که: «باب 35، بَابُ تَحْرِيمِ كَسْبِ الْقِمَارِ حَتَّى الْكِعَابِ وَالْجَوْزِ وَالْبَيْضِ وَإِنْ كَانَ الْفَاعِلُ غَيْرَ مُكَلَّفٍ وَتَحْرِيمِ فِعْلِ الْقِمَارِ‌»؛ ایشان هم خود فعل قمار را حرام می دانند، وهم اکتساب به قمار را حرام می دانند و معتقدند که «ما یقمر به» به شخص قمار کننده منتقل نمی شود اینک روایات باب را مرور می کنیم

روایت اوّل:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ زِيَادِ بْنِ عِيسَى قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه  عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: {وَ لٰا تَأْكُلُوا أَمْوٰالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبٰاطِلِ} فَقَالَ كَانَتْ قُرَيْشٌ تُقَامِرُ الرَّجُلَ بِأَهْلِهِ وَ مَالِهِ فَنَهَاهُمُ اللّه عَزَّوَجَلَّ عَنْ ذَلِكَ».[2]

روایت دوّم:

وعَنْهُمْ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ سَعِيدٍ قَالَ: «بَعَثَ

أَبُو الْحَسَنِ  غُلَاماً يَشْتَرِي لَهُ بَيْضاً فَأخذ الْغُلَامُ بَيْضَةً أَوْ بَيْضَتَيْنِ فَقَامَرَ بِهَا فَلَمَّا أَتَى بِهِ أَكَلَهُ فَقَالَ لَهُ مَوْلًى لَهُ إِنَّ فِيهِ مِنَ الْقِمَارِ قَالَ فَدَعَا بِطَشْتٍ فَتَقَيَّأَ فَقَاءَهُ».[3]

این روایت به نوعی منافی با علم امام  می باشد، وظاهراً بهترین جواب در علم ائمه  کلام مرحوم مفید است که ائمه  علم غیبت ذاتی ندارند، بلکه به اذن خدای متعال اگر بخواهند می دانند؛ «لو شاءؤا علموا»؛ لذا ممکن است امام  در موضوعات ابتداءاً علم غیب به شيء خارجی نداشته باشند.روایت سوّم:

عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ: لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ  {إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلٰامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ} قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْمَيْسِرُ، فَقَالَ: كُلُّ مَا تُقُومِرَ بِهِ حَتَّى الْكِعَابُ وَ الْجَوْزُ، قِيلَ فَمَا الْأَنْصَابُ قَالَ مَا ذَبَحُوا لآِلِهَتِهِمْ قِيلَ فَمَا الْأَزْلَامُ قَالَ قِدَاحُهُمُ الَّتِي يَسْتَقْسِمُونَ بِهَا.[4]

در این روایت «میسر» به «کلّما تقومر به» تفسیر شده، چنان چه در انصاب و ازلام با اشیاء خاصی قمار می بستند. بنابراین، «میسر» به خود عمل إطلاق نشده بلکه به خود اشیاء خارجی إطلاق شده است، و معنای «تقومر به» همین است، یعنی: آنچه با آن قمار می شود.روایت چهارم:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ‌ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا  قَالَ: «لَاتَصْلُحُ الْمُقَامَرَةُ وَلَا النُّهْبَةُ».[5]

در این روایت حضرت حکم به حرمت «لاتصلح» قمار ونهبه «به دست آوردن چیزی بدون سبب عرفی یا شرعی صحیح» کرده اند در این روایت از عمل قمار نهی شده است.روایت پنجم: وسائل الشیعة،

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: كَانَ يَنْهَى عَنِ الْجَوْزِ يَجِي‌ءُ بِهِ الصِّبْيَانُ مِنَ الْقِمَارِ أَنْ يُؤْكَلَ وَ قَالَ: «هُوَ سُحْتٌ».[6]

طبق این روایت حضرت، اثبات حرمت وضعی «فساد معامله» کرده اند، هرچند به خاطر عدم تکلیف صغار و صبیان حکم تکلیفی اثبات نشده است.روایت ششم:

عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهْدِيِّ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  الصِّبْيَانُ يَلْعَبُونَ بِالْجَوْزِ، وَ الْبَيْضِ وَ يُقَامِرُونَ فَقَالَ: لَا تَأْكُلْ مِنْهُ فَإِنَّهُ حَرَامٌ».[7]

این روایت مثل روایت قبلی دالّ بر حکم وضعی است، یعنی: مال حاصل از قمار ملک نمی شود.روایت هفتم:

الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فَجَاءَ رَجُلٌ فَقَالَ: أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَأْكُلُوا أَمْوٰالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبٰاطِلِ قَالَ يَعْنِي بِذَلِكَ الْقِمَارَ الْحَدِيثَ.[8]

بنابراین روایت هم خود قمار حرام ومصداق باطل است، و هم مالی که از قمار حاصل می شود حرام و منهی عنه و غیر قابل انتقال می باشد.روایت هشتم:

وَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ الْمَيْسِرُ هُوَ الْقِمَار.[9]

در این روایت حضرت «میسر» را به نفس عمل «قمار» تفسیر کرده اند.

در وجه تسمیه «میسر» مرحوم طریحی در مجمع البیان گوید: «الميسر: القمار، وقيل كل شي‌ء يكون منه قمار فهو الميسر حتى

لعب الصبيان بالجوز الذي يتقامرون به لأنه يجزأ أجزاء، فكأنه موضع التجزئة و كل شي‌ء جزيته فقد يسرته، و يقال سمي ميسرا لتيسر أخذ مال الغير فيه من غير تعب و مشقة».[10]

روایت نهم:

عَنِ الرِّضَا قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ: «إِنَّ الشِّطْرَنْجَ وَ النَّرْدَ وَ أَرْبَعَةَ عَشَرَ وَ كُلَّ مَا قُومِرَ عَلَيْهِ مِنْهَا فَهُوَ مَيْسِرٌ».[11]

در این روایت، نفس الآت قمار را «میسر» نام برده، و اگر جمله اخیر مراد از «علیه» وسیله مقامره باشد، باز می شد بهمان ابزار قمار نام گذاری شده، ولی مراد از «علیه» مالی که بوسیله عمل قمار و به خاطر قرار داد ضمن قامره شرط شده باشد، مقصود از «میسر» مال حاصل شده به قمار است، در نتیجه گاه «میسر» بمعنی «قمارِ» مصدری و گاه به معنای آلت قمار، وثالثاً به معنای مالی که از مقامره به دست آید، إطلاق شده، چنان که أستاد خمینی نیز همین استخراج را از روایت کرده اند.روایت دهم:

وَ عَنْ يَاسِرٍ الْخَادِمِ عَنِ الرِّضَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَيْسِرِ قَالَ التَّفَلُ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَالَ: الْخُبْزُ وَ التَّفَلُ مَا يُخَرَّجُ بَيْنَ الْمُتَرَاهِنَيْنِ مِنَ الدَّرَاهِمِ و غَيْرِهِ. [12]

حضرت در این روایت، میسر را به «تفل» معنا کرده اند. تفل: نخاله وزیادی که از انسان خارج می شود، لذا به مخاط سینه وآب دهان که بیرون ریخته می شود، تفل گفته می شود.در برخی از نسخ «نفل» آمده، ونفل نیز زیادی شيء است. و در برخی از نسخ «ثقل» آمده است.روایت یازدهم:

وَ عَنْ هِشَامٍ عَنِ الثِّقَةِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَنَّهُ قِيلَ لَهُ رُوِيَ عَنْكُمْ أَنَّ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ وَ الْأَنْصَابَ وَ الْأَزْلَامَ رِجَالٌ فَقَالَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُخَاطِبَ خَلْقَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُونَ. [13]

روایت دوازدهم:

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى فِي نَوَادِرِهِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ  فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لٰا تَأْكُلُوا أَمْوٰالَكُمْ‌ بَيْنَكُمْ بِالْبٰاطِلِ، قَالَ ذَلِكَ الْقِمَارُ.[14] در این حدیث رسماً «بالباطل» را به عمل قمار تفسیر کرده، و حرمت آن از نهی تکلیفاً ثابت می شود.

روایت سیزدهم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ قَالَ الرِّجْسُ مِنَ الْأَوْثَانِ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلُ الزُّورِ الْغِنَاءُ.[15]

در این حدیث، نفس شطرنج را مصداق «اوثان» قرار داده، و امر به اجتناب از ذات شطرنج فرموده که علی القاعده هر گونه إستفاده از شطرنج عادةً برای مراهنه و مقامره بوده، که در نتیجه اختصاص به فرض وجود رهن در بازی شطرنج خواهد بود. فتأمّل.روایت چهاردهم:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: «الشِّطْرَنْجُ مِنَ الْبَاطِلِ». [16]

روایت پانزدهم:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثٰانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ، قَالَ الرِّجْسُ مِنَ الْأَوْثَانِ هُوَ الشِّطْرَنْجُ وَ قَوْلُ الزُّورِ الْغِنَاءُ. [17]

روایت شانزدهم:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَكَمِ أَخِي هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ إِلَّا مَنْ أَفْطَرَ عَلَى مُسْكِرٍ أَوْ مشاحن [مُشَاحِناً أَوْ صَاحِبَ شَاهَيْنِ قُلْتُ وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ صَاحِبُ الشَّاهَيْنِ قَالَ الشِّطْرَنْجُ.[18]

روایت هفدهم:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  : «أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وَ عَنْ لُعْبَةِ شَبِيبٍ الَّتِي يُقَالُ لَهَا لُعْبَةُ الْأَمِيرِ وَ عَنْ لُعْبَةِ الثَّلَاثِ فَقَالَ أَ رَأَيْتَكَ إِذَا مَيَّزَ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْبَاطِلَ مَعَ أَيِّهِمَا تَكُونُ قَالَ مَعَ الْبَاطِلِ قَالَ فَلَا خَيْرَ فِيهِ»[19] .

در این حدیث شریف، بازی با الآت قمار ومن جمله بازی با شطرنج را مصداق باطل قرار داده است، و مقتضای إطلاق آن است که وجود همان دخیل در صدق باطل نیست.

جمع بندی: با ملاحظه مجموع روایت روشن می شود که «میسر» دارای سه إطلاق و سه معنا می باشد 1. نفس عمل قمار. 2. الآت قمار. 3. پولی که از قمار به دست می آید به خاطر همین اختلافات در معنای میسر، فقهاء در حکم به حرمت اختلاف کرده اند که آیا نفس عمل حرام است؟ آیا پولی که از قمار به دست می آید نیز حرام می باشد. حال باید محدوده قمار را بررسی کنیم. آیا اگر برد و باخت «مراهنه» در کار نباشد، بازهم قمار صادق است؟ آیا قمار محرَّم اختصاص به بازی با الآت قمار دارد یا شامل بازی با غیر الآت قمار نیز در صورتیکه مراهنه در کار باشد، فقط مجرّد مغالبه یکی بر دیگری مقصود باشد، می شود .

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo