درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: قمار/ نوع چهارم از مکاسب محرّمه/ مکاسب محرّمه

بحث در مسئله دوم «بازی با الآت قمار بدون برد و باخت» بود، گفته شد که عنوان «قمار» «میسر» شامل این صورت نمی شود در جلسه قبل پیرامون انصراف بحث مطرح شد.

در برابر أدلّه جلسه قبل، به أدلّه ای که استدلال شده است برای حکم به حرمت بازی با الآت قمار حتّی بدون رهان «برد و باخت» فی الجمله مناقشه شد، اینک به بررسی باقی أدلّه می پردازیم.

«إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ الصِّنَاعَةَ الَّتِي هِيَ حَرَامٌ كُلُّهَا الَّتِي يَجِي‌ءُ مِنْهَا الْفَسَادُ مَحْضاً نَظِيرَ الْبَرَابِطِ وَ الْمَزَامِيرِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ كُلِّ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ الصُّلْبَانِ وَ الْأَصْنَامِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ مِنْ صِنَاعَاتِ الْأَشْرِبَةِ الْحَرَامِ وَ مَا يَكُونُ مِنْهُ وَ فِيهِ الْفَسَادُ مَحْضاً وَ لَا يَكُونُ مِنْهُ وَ لَا فِيهِ شَيْ‌ءٌ مِنْ وُجُوهِ الصَّلَاحِ فَحَرَامٌ تَعْلِيمُهُ وَ تَعَلُّمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أخذ الْأَجْرِ عَلَيْهِ وَ جَمِيعُ التَّقَلُّبِ فِيهِ مِنْ جَمِيعِ وُجُوهِ الْحَرَكَاتِ كُلِّهَا».[1]

طبق این روایت، مثل شطرنجی که فساد محض است، هر نوع تقلّب و انتفاع آن حرام می باشد. ولی این استدلال صحیح نیست، چه آن که انتفاع از ما یجيء منه الفساد محضاً زمانی است که شارع مقدس ذات عین را حرام کرده باشد، مثل صلیب وصلبان و خمر که منافع مقصود عادةً از آنها حرام است بنابراین، اگر چیزی وضع شده باشد فقط برای انتفاع حرام در این صورت تمام إستفاده و انتفاع از آن حرام است «یجيء منه الفساد محضاً»، امّا در صورتی که هنوز برای ما اثبات نشده باشد که تمام انتفاعات آن شيء حرام باشد، مثل ما نحن فیه «مغالبه با الات قمار بدون مراهنه» که حرمت آن أوّل بحث است، در این جا نمی توان به روایت تحف العقول استدلال کرد.

دلیل دوّم: روایت ابی الربیع:

الشَّامِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وَ النَّرْدِ، فَقَالَ: «لَا تَقْرَبُوهُمَا». قُلْتُ: فَالْغِنَاءُ قَالَ: «لَا خَيْرَ فِيهِ لَا تَقْرَبْهُ».[2]

طبق این روایت حضرت از نزدیک شدن به شطرنج و نرد که از آلات قمار هستند نهی کرده اند، إطلاق روایت شامل بازی حتّی بدون مراهنه می شود. مرحوم شیخ انصاری[3] که معتقد بودند أدلّه ناهیه از بازی با قمار، حمل بر فرد غالب «برد وباخت» می شود، ولی انصراف در این روایت را نمی پذیرند، چه آن که ظاهر این روایت نهی از نزدیک شدن به ذات الآت قمار هست و این إطلاق شامل بازی بدون مراهنه نیز می شود.

دليل سوّم: روايت تفسير قمّي:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  فِي قَوْلِهِ تَعَالَى إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلٰامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ قَالَ أَمَّا الْخَمْرُ فَكُلُّ مُسْكِرٍ مِنَ الشَّرَابِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ أَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ كُلُّ قِمَارٍ مَيْسِرٌ وَ أَمَّا الْأَنْصَابُ فَالْأَوْثَانُ الَّتِي كَانَتْ تعبّدهَا الْمُشْرِكُونَ وَ أَمَّا الْأَزْلَامُ فَالْأَقْدَاحُ الَّتِي كَانَتْ تَسْتَقْسِمُ بِهَا الْمُشْرِكُونَ مِنَ الْعَرَبِ فِي الْجَاهِلِيَّةِ كُلُّ هَذَا بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ الِانْتِفَاعُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ هَذَا حَرَامٌ مِنَ اللَّهِ مُحَرَّمٌ وَ هُوَ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ وَ قَرَنَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ مَعَ الْأَوْثَانِ».[4]

در این روایت حضرت از انتفاع به شطرنج و نرد نهی کرده اند «وَ أَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ كُلُّ قِمَارٍ مَيْسِرٌ»، معنایش آن است که بازی کردن با این الآت حتّی اگر در صورتی که مراهنه نباشد، حرام است.

دلیل چهارم: روایت شيخ طوسی:

الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِيُّ فِي مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ الصَّلْتِ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ‌ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ قَالَ: «كُلُّ مَا أَلْهَى عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَيْسِرِ».[5]

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ  قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  «النَّرْدُ وَالشِّطْرَنْجُ هُمَا الْمَيْسِرُ».[6]

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وعَنْ لُعْبَةِ شَبِيبٍ الَّتِي يُقَالُ لَهَا لُعْبَةُ الْأَمِيرِ وَ عَنْ لُعْبَةِ الثَّلَاثِ فَقَالَ: «أَ رَأَيْتَكَ إِذَا مَيَّزَ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْبَاطِلَ مَعَ أَيِّهِمَا تَكُونُ قَالَ مَعَ الْبَاطِلِ قَالَ فَلَا خَيْرَ فِيهِ».[7]

وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ‌ مُحَمَّدٍ ابْنِ أُخْتِ أَبِي مَالِكٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْوَاحِدِ بْنِ الْمُخْتَارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ اللَّعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ فَقَالَ «إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَمَشْغُولٌ عَنِ اللَّعِبِ»[8] ، ولی این روایت نیز ظهور در حرمت ندارد.

نظر أستاد اشرفی: انصاف آن است که با توجه به وجود روایت ابی الربیع و روایت علی بن ابراهیم، مشکل است که بخواهیم فتوی به جواز بازی با الآت قمار بدون مراهنه بدهیم، هر چند أستاد خمینی که از ارکان فقه در عصر حاضر می باشند از جهت علمی حکم به جواز بازی با الآت قمار بدون مراهنه کرده اند، ولی به شرط آن که حتّی از عنوان الآت قمار خارج شود، أستاد خمینی در فتوای خود درباره شطرنج اشاره به فرمایش مرحوم آية الله سید احمد خونساری نیز کرده اند، که بحث آن را إن شاء اللّه مطرح خواهیم کرد، ولی اکثر فقهاء بر اساس إطلاقات نهی از شطرنج وسایر الآت قمار، حکم به تحریم إستفاده از آن نموده اند.

أستاد خوئی[9] این روایات استثناء خفّ وخافر وریش را ضعیف می دانند، ولی در عین حال قدماء از أصحاب این موارد را با إستفاده از همین إطلاقات استثناء کرده اند. وسیأتي تتمّة الکلام فیه إن شاء اللّه .