موضوع: معونة ظالمین/ نوع چهارم از مکاسب محرّمه/ مکاسب محرّمه

گفتیم قبل از ورود به بحث «تولّی ولایت از سلطان جائر» مناسب است بحث معونه ظالمین (کمک کردن به ظالم) را بررسی کنیم.

مبحث «معونه الظالمین» را در سه جهت بحث می کنیم:

مقام اوّل: اعانه در ظلم ظالم

در جایی که کمک به ظالم، از جهت کمک کردن در جهت ظلم او باشد، مثل آنکه به ظالم عصا بدهیم تا به دیگری ظلم کند.. این قسم مسلّم است که حرام می باشد، مرحوم امام تصریح دارند که این اعانه از معاصی کبیره هم هست و موجب سقوط عدالت است.

روايات دالّه بر کبیره بودن اعانه بر ظلم

در اینجا روایات مسئله را می خوانیم:

روايت اوّل

فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا علیه السلام فِي كِتَابِهِ إِلَى الْمَأْمُونِ قَالَ: «الْإِيمَانُ هُوَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ اجْتِنَابُ جَمِيعِ الْكَبَائِرِ ... وَ مَعُونَةُ الظَّالِمِينَ وَ الرُّكُونُ إِلَيْهِم‌».[1]

بحث سندی

متاسفانه طریق مرحوم صدوق به فضل به شاذان ـ که خود ا اجلّاء هستند ـ معتبر نیست، استاد خوئی در معجم رجال الحدیث می فرمایند: «طريق الصدوق قدس سره إليه: عبد الواحد بن عبدوس النيسابوري العطار رضي الله عنه، عن عليّ بن محمّد بن قتيبة، عن الفضل بن شاذان النيسابوري، عن الرضا علیه السلام. و الطريق ضعيفٌ بعبدالواحد، وعلّي بن محمد، كما أنّ كلا طريقي الشيخ ضعيفٌ، الأوّل بعليّ بن محمّد، والثانيّ بحمزة بن محمّد، ومن بعده. نعم، إنّ طريق الشيخ إليه في المشيخة صحيح».[2]

روايت دوّم

عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِي حَدِيثِ شَرَائِعِ الدِّينِ قَالَ: وَ الْكَبَائِرُ مُحَرَّمَةٌ وَ هِيَ الشِّرْكُ بِاللَّهِ... وَ تَرْكُ مُعَاوَنَةِ الْمَظْلُومِينَ وَ الرُّكُونُ إِلَى الظَّالِمِينَ.[3]

روايت سوّم

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ‌ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: «الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ، وَالْمُعِينُ لَهُ، وَالرَّاضِي بِهِ شُرَكَاءُ ثَلَاثَتُهُمْ».[4]

از عبارت «وشرکاء ثلاثتهم» استاد خمینی[5] استفاده می کنند که معونه ظالم همانند عمل خود ظالم انجام داده است، ومشبّه به کبیره است و هکذا مشبّه.. و از معاصی کبیره است، اگرچه معاصی کبیره نیز به حسب مراتب مختلف می باشند.. همین رضایت قلبی به انجام معصیت و گناه، معصیت است، چنانچه از روایات دیگر استفاده می شود. در عدّه ای از روایات، رضای به گناه به منزله ارتکاب آن دانسته شده است، وحتّی خلود در جهنم به همین علّت تفسیر کرده اند، چنانکه در علّت دخول مقتول در نار جهنّم در حدیث چنین آمده: «إِذَا الْتَقَى الْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا عَلَى غَيْرِ سُنَّةٍ الْقَاتِلُ وَ الْمَقْتُولُ فِي النَّارِ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ الْقَاتِلُ فَمَا بَالُ الْمَقْتُولِ قَالَ لِأَنَّهُ أَرَادَ قَتْلًا».[6]

بحث سندی

استاد خمینی[7] می فرمایند: روایت طلحه بن زید ضعیف است، ولی سپس می فرمایند: شیخ طوسی فرموده اند که کتاب طلحه معتبر است.. با توجه به اعتبار کتاب ایشان می توان به این روایت اعتماد کرد. برخی از کتب معتمد در نزد شیعه بوده که مرحوم حاج شیخ مسلم داوری در کتاب رجالی خود اسماء آنها را مطرح کرده اند.[8]

نکته: علم رجال ناظر به جنبه های وثاقت وعدم وثاقت رواه و افرادی که در سلسله سند هستند قرار دارد، ولی علم تراجم ناظر به جنبه های شخصیت شناسی، مکان ولادت، تاریخ وفات، مسافرتهای شخص وغیره می باشد.. با توجه به آنکه روّاه از ائمه علیهم السلام مشخص هستند و امروزه راوی خاصی از امام معصوم علیه السلام وجود ندارد، افراد تازه ای در سلسله سند قرار نمی گیرند تا محتاج به بررسی حال آنها باشیم.. مگر آنکه فردی باشد که رجالیین متقدم غفلت کرده و نام او را مطرح نکرده اند، البته رجالیون بحثهای مفصلی پیرامون افراد و شخصیتها از جهت بررسی تعارض توثیقات و تضعیفات، تمییز مشترکات، تعیین طبقات رجال، بررسی اختلافات نسخ ومانند آن که این کارها نه از باب اضافه شدن راوی جدیدی به مجموعه روات باشد، بلکه رشد علم رجال امروزه از باب تحلیل و بررسی احوال همان روّات سابق است.

روایت چهارم

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي وَصِيَّتِهِ لِأَصْحَابِهِ قَالَ: «وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُعِينُوا عَلَى مُسْلِمٍ مَظْلُومٍ- فَيَدْعُوَ عَلَيْكُمْ فَيُسْتَجَابَ لَهُ فِيكُمْ- فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله كَانَ يَقُولُ- إِنَّ دَعْوَةَ الْمُسْلِمِ الْمَظْلُومِ مُسْتَجَابَةٌ، وَلْيُعِنْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً؛ فَإِنَّ أَبَانَا رَسُولَ اللَّهِ صلّی الله علیه وآله كَانَ يَقُولُ: إِنَّ مَعُونَةَ الْمُسْلِمِ خَيْرٌ وَأَعْظَمُ أَجْراً- مِنْ صِيَامِ شَهْرٍ وَ اعْتِكَافِهِ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ».[9]

روایت پنجم

فِي عِقَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ: «مَنْ أَعَانَ ظَالِماً عَلَى مَظْلُومٍ- لَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَلَيْهِ سَاخِطاً حَتَّى يَنْزِعَ عَنْ مَعُونَتِهِ».[10]

علاوه بر این روایات، در باب 40 از ابواب ما یکتسب به، روایات فراوانی از جمله حدیث 1 و 2 و 10 و 14 دلالت بر مطلب دارد.[11]

روایات ناهیه فراوانی از اعانه ظالمین ـ به خصوص بنی امیه و بنی عباس که نواهی شدیدتری وارد شده ـ در کتب روایی وجود دارد.

مقام سوّم: کمک به ظالم در غير مورد ظلمش

روایاتی که وارد شده برخی متاسفانه مطلق است و حتّی از اعانه ظالمین در مباحات بلکه در ساختن مسجد ومانند آن نیز نهی می کند، حال باید مسئله را بررسی کنیم.

روايت اوّل

ٍعَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ (ثقه) عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ قَالَ: «إِيَّاكُمْ وَ صُحْبَةَ الْعَاصِينَ وَ مَعُونَةَ الظَّالِمِينَ وَمُجَاوَرَةَ الْفَاسِقِينَ احْذَرُوا فِتْنَتَهُمُ وَ تَبَاعَدُوا مِنْ سَاحَتِهِمْ».[12]

روایت دوّم

حدیث طلحة بن زید که متن آن گذشت.[13]

روایت سوّم

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا عُذَافِرُ نُبِّئْتُ أَنَّكَ تُعَامِلُ (معامله کردن یا هر نوع تعاملی) أَبَا أَيُّوبَ وَ الرَّبِيعَ- فَمَا حَالُكَ إِذَا نُودِيَ بِكَ فِي أَعْوَانِ الظَّلَمَةِ قَالَ فَوَجَمَ أَبِي (وجم: سکوت ناشی از خوف یا تعجّب) فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَمَّا رَأَى مَا أَصَابَهُ أَيْ عُذَافِرُ إِنِّي إِنَّمَا خَوَّفْتُكَ بِمَا خَوَّفَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ قَالَ مُحَمَّدٌ فَقَدِمَ أَبِي فَمَا زَالَ مَغْمُوماً مَكْرُوباً حَتَّى مَاتَ».[14]

روایت چهارم

عن ابی بصیر قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ أَعْمَالِهِمْ فَقَالَ لِي يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَا وَ لَا مَدَّةَ قَلَمٍ إِنَّ أَحَدَهُمْ لَا يُصِيبُ مِنْ دُنْيَاهُمْ شَيْئاً إِلَّا أَصَابُوا مِنْ دِينِهِ مِثْلَهُ أَوْ قَالَ حَتَّى يُصِيبُوا مِنْ دِينِهِ مِثْلَهُ».[15]

روایت ششم

عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَشِيرٍ (بنا بر قاعده مشایخ ثقات حکم به توثیقش می کنیم) عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ- رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ- إِنَّهُ رُبَّمَا أَصَابَ الرَّجُلَ مِنَّا الضِّيقُ أَوِ الشِّدَّةُ- فَيُدْعَى إِلَى الْبِنَاءِ يَبْنِيهِ- أَوِ النَّهَرِ يَكْرِيهِ- أَوِ الْمُسَنَّاةِ يُصْلِحُهَا فَمَا تَقُولُ فِي ذَلِكَ- فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أُحِبُّ- أَنِّي عَقَدْتُ لَهُمْ عُقْدَةً- أَوْ وَكَيْتُ لَهُمْ وِكَاءً- وَ إِنَّ لِي مَا بَيْنَ لَابَتَيْهَا- لَا وَ لَا مَدَّةً بِقَلَمٍ- إِنَّ أَعْوَانَ الظَّلَمَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي سُرَادِقٍ مِنْ نَارٍ- حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَ الْعِبَادِ.[16]

روایت هفتم

عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع فَقَالَ لِي يَا صَفْوَانُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ مِنْكَ حَسَنٌ جَمِيلٌ مَا خَلَا شَيْئاً وَاحِداً- قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ- قَالَ إِكْرَاؤُكَ جِمَالَكَ مِنْ هَذَا الرَّجُلِ يَعْنِي هَارُونَ- قُلْتُ وَ اللَّهِ مَا أَكْرَيْتُهُ أَشَراً وَ لَا بَطَراً- وَ لَا لِلصَّيْدِ وَ لَا لِلَّهْوِ- وَ لَكِنِّي أَكْرَيْتُهُ لِهَذَا الطَّرِيقِ يَعْنِي طَرِيقَ مَكَّةَ- وَ لَا أَتَوَلَّاهُ بِنَفْسِي وَ لَكِنِّي أَبْعَثُ مَعَهُ غِلْمَانِي- فَقَالَ لِي يَا صَفْوَانُ أَ يَقَعُ كِرَاؤُكَ عَلَيْهِمْ- قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ- فَقَالَ لِي أَ تُحِبُّ بَقَاءَهُمْ حَتَّى يَخْرُجَ كِرَاؤُكَ- قُلْتُ نَعَمْ قَالَ: مَنْ أَحَبَّ بَقَاءَهُمْ فَهُوَ مِنْهُمْ- وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ كَانَ وَرَدَ النَّارَ- قَالَ صَفْوَانُ فَذَهَبْتُ فَبِعْتُ جِمَالِي عَنْ آخِرِهَا- فَبَلَغَ ذَلِكَ إِلَى هَارُونَ‌ فَدَعَانِي فَقَالَ لِي- يَا صَفْوَانُ بَلَغَنِي أَنَّكَ بِعْتَ جِمَالَكَ قُلْتُ نَعَمْ- قَالَ وَ لِمَ قُلْتُ أَنَا شَيْخٌ كَبِيرٌ- وَ إِنَّ الْغِلْمَانَ لَا يَفُونَ بِالْأَعْمَالِ- فَقَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ إِنِّي لَأَعْلَمُ مَنْ أَشَارَ عَلَيْكَ بِهَذَا- أَشَارَ عَلَيْكَ بِهَذَا مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ- قُلْتُ مَا لِي وَ لِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ- فَقَالَ دَعْ هَذَا عَنْكَ فَوَ اللَّهِ لَوْ لَا حُسْنُ صُحْبَتِكَ لَقَتَلْتُكَ. [17]