درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: التقیّه/ هل یجوز التقیّه فی البرائه عن امیرالمؤمنین علی  أم لا؟

روایات در خصوص وجوب تقیّه بسیار است که طور مطلق أمر به تقیه نموده است در برخی روایات وارد شده که خداوند در رعایت تقیّه از أنبیاء الهی پیمان گرفته است در نتیجه اگر برای این اطلاقات مخصّص قطعی پیدا شد به مخصّص عمل می شود در غیر این صورت تمسّک به أصل لفظی در وجوب تقیّه می کنیم خصوصا اگر جان انسان در خطر باشد و اگر امر دائر شد بین فعل حرام یا ترک واجب و بین حفظ جان ،حفظ جان مقدم است به دلیل اطلاقات أدلّه تقیّه علاوه بر این که آیه «لاَ تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ»[1] در وجوب حفظ جان کفایت است بنابراین در دوران امر بین سب النبی و الامام و بین قتل مقتضای أدلّه عامّه تقیّه و أدلّه خاصه لزوم انتخاب سب است و مخصّصی برای أدلّه عامّه در مورد سب وارد نشده بلکه امر به سب شده است چنان که روایات آن مقدم شد.

اما عمده مطلب در مورد سوّم که برائت از پیامبر اکرم  و امامان معصوم  است ، آیا در صورت تقیّه برائت جائز است؟ گفتیم روایات سه طائفه هستند در بعض روایات فرموده نباید برائت بجویید، و در بعض دیگر امر به تقیّه شده است و از بعض دیگر تخییر إستفاده می شود:

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْخَزَّازُ فِي كِتَابِ الْكِفَايَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ «عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ» عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: لَا دِينَ لِمَنْ لَا وَرَعَ لَهُ وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ وَ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَعْمَلُكُمْ بِالتَّقِيَّةِ قِيلَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِلَى مَتَى قَالَ إِلَى قِيَامِ الْقَائِمِ فَمَنْ تَرَكَ التَّقِيَّةَ قَبْلَ خُرُوجِ قَائِمِنَا فَلَيْسَ مِنَّا[2] .

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ[3] .

موثّقه مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ اگر چه از عامّه است ولی داخل در توثیقات عامّه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و کامل الزیارات ذکر شده است عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  إِنَّ النَّاسَ يَرْوُونَ أَنَّ عَلِياً  قَالَ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّكُمْ سَتُدْعَوْنَ إِلَى سَبِّي فَسُبُّونِي ثُمَّ تُدْعَوْنَ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي فَلَا تَبْرَءُوا مِنِّی فَقَالَ مَا أَكْثَرَ مَا يَكْذِبُ النَّاسُ عَلَى عَلِيٍّ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا قَالَ إِنَّكُمْ سَتُدْعَوْنَ إِلَى سَبِّي فَسُبُّونِي ثُمَّ تُدْعَوْنَ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي وَ إِنِّي لَعَلَى دِينِ مُحَمَّدٍ وَ لَمْ يَقُلْ وَ لَا تَبْرَءُوا مِنِّي فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ‌ أَرَأَيْتَ إِنِ اخْتَارَ الْقَتْلَ دُونَ الْبَرَاءَةِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا ذَلِكَ عَلَيْهِ وَ مَا لَهُ إِلَّا مَا مَضَى عَلَيْهِ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ حَيْثُ أَكْرَهَهُ أَهْلُ مَكَّةَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ إِلّٰا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ َقَالَ لَهُ النَّبِيِّ  عِنْدَهَا يَا عَمَّارُ إِنْ عَادُوا فَعُدْ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عُذْرَكَ وَ أَمَرَكَ أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا.[4]

برخی گفته اند از این روایت إستفاده وجوب تقیّه می شود زیرا پیامبر اکرم  امر فرمودند: إِنْ عَادُوا فَعُدْ، ولی قبلاً عرض شد که این امر چون در موقع توهّم حظر است ظهور در وجوب ندارد.

عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ  مَا مُنِعَ مِيثَمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِيَّةِ فَوَ اللَّهِ لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآيَةَ نَزَلَتْ فِي عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ إِلّٰا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ[5] .

این روایت را هم از أدلّه وجوب تقیّه و لزوم تبری ذکر نموده اند چرا که حضرت کار میثم را تقبیح نموده و فرموده است: مَا مُنِعَ مِيثَمٌ رَحِمَهُ اللَّهُ مِنَ التَّقِيَّةِ که البتّه این بیان سازگار نیست با کلامی که امیر المؤمنین علی  به میثم تمار فرمودند که در بهشت در منزلت ما خواهی بود و از طرفی میثم از أصحاب سرّ حضرت بود آیا می شود بگوییم که میثم با آن مقامی که داشته اطّلاعی از وجوب تقیّه نداشته است در نتیجه نه این روایت و نه روایت قبل دلالت چندانی بر وجوب تقیّه ندارد.

الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الطُّوسِيُّ فِي مَجَالِسِهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ‌مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْجِعَابِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا بْنِ شَيْبَانَ عَنْ بَكْرِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَيْمُونٍ «فهو مجهول و هکذا قبله »عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  سَتُدْعَوْنَ إِلَى سَبِّي فَسُبُّونِي وَ تُدْعَوْنَ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي فَمُدُّوا الرِّقَابَ فَإِنِّي عَلَى الْفِطْرَةِ.[6]

ترجمه: امیر المؤمنین علی  فرمودند به زودی دعوت می شوید به سب و دشنام به من ِعلی که در صورتی که مجبور بر این کار شدید سب کنید ولی اگر کار به جایی رسید که تقاضای برائت از من نمودند گردن جلو بیاورید و کشته شوید ولی از من علی برائت نجویید.

وَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَلِيٍّ «مجهول»الدِّعْبِلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَلِيٍّ أَخِي دِعْبِلِ بْنِ عَلِيٍّ الْخُزَاعِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّكُمْ سَتُعْرَضُونَ عَلَى سَبِّي فَإِنْ خِفْتُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ فَسُبُّونِي

أَلَا وَ إِنَّكُمْ سَتُعْرَضُونَ عَلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي فَلَا تَفْعَلُوا فَإِنِّي عَلَى الْفِطْرَةِ[7] .

فی نهج البلاغه سید الرضی و من كلام فقال  لأصحابه:‌أَمَّا إِنَّهُ سَيَظْهَرُ عَلَيْكُمْ بَعْدِي رَجُلٌ رَحْبُ الْبُلْعُومِ مُنْدَحقّ الْبَطْنِ يَأْكُلُ مَا يَجِدُ وَ يَطْلُبُ مَا لَا يَجِدُ فَاقْتُلُوهُ وَ لَنْ تَقْتُلُوهُ أَلَا وَ إِنَّهُ سَيَأْمُرُكُمْ بِسَبِّي وَ الْبَرَاءَةِ مِنِّي فَأَمَّا السَّبُّ فَسُبُّونِي فَإِنَّهُ لِي زَكَاةٌ وَ لَكُمْ نَجَاةٌ وَ أَمَّا الْبَرَاءَةُ فَلَا تَتَبَرَّءُوا مِنِّي فَإِنِّي وُلِدْتُ عَلَى الْفِطْرَةِ وَ سَبَقْتُ إِلَى الْإِيمَانِ وَ الْهِجْرَةِ‌[8] .

مرحوم أستاد خویی ره می فرمودند: این روایت ضعیف السند است اگر چه خود سید رضی ره فرد معتبری است ولی قبل از آن سلسله سند خود به امیرالمؤمنین علی  را ذکر ننموده و از این جهت مرسله است.

بیان أستاد أشرفی : گاهی بزرگان از رجالیون در بررسی سندِ روایات افراط می کنند و این در حالی است که سید رضی ره با آن مقام و جلالتی که دارد و مقدماتی که در ابتداء کتاب خود آورده است به خوبی وثاقت راویان نهج البلاغه ثابت می شود حتّی وقتی ابن ابی الحدید از أستادش در مورد سند نهج لبلاغه سؤال نمود أستاد در جواب گفت که چه کسی می تواند چنین کلام بلیغی را غیر علی  گفته باشد در هر صورت سند به نظر ما معتبر است.

مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُفِيدُ فِي الْإِرْشَادِ قَالَ اسْتَفَاضَ عَنْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  أَنَّهُ قَالَ: سَتُعْرَضُونَ مِنْ بَعْدِي عَلَى سَبِّي فَسُبُّونِي فَمَنْ عُرِضَ عَلَيْهِ الْبَرَاءَةُ مِنِّي فَلْيَمْدُدْ عُنُقَهُ فَإِنْ بَرِئَ مِنِّي فَلَا دُنْيَا لَهُ وَ لَا آخِرَةَ[9] .

این روایت خیلی با شدّت برخورد نموده و فرموده است کسی که از من برائت بجوید نه تنها دنیا را از دست داده بلکه در آخرت هم مشمول شفاعت ما نخواهد شد و از طرفی شیخ مفید که أستاد شیخ طوسی و سید مرتضی و سید رضی بوده این حدیث را نقل نموده است و إدّعای استفاضه مضمون این حدیث را نموده است ایشان آن قدر برای دفاع از مذهب أهل بیت  در مقابل اشاعره و معتزله تلاش و ایستادگی نمودند که بعد از در گذشتش بیش از هشت هزار نفر در تشییع جنازه وی شرکت نمودند و دشمنان و مخالفین وی گفتند اراح الله منه الإسلام ، در هر صورت برخی گفته اند این دو دسته روایات با هم متعارض است.

مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْكَشِّيُّ فِي كِتَابِ الرِّجَالِ عَنْ جَبْرَئِيلَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الصَّيْرَفِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ عِمْرَانَ الْمِيثَمِيِّ قَالَ سَمِعْتُ مِيثَمَ النَّهْرَوَانِيِّ يَقُولُ دَعَانِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ  وَ قَالَ كَيْفَ أَنْتَ يَا مِيثَمُ إِذَا دَعَاكَ دَعِيُّ بَنِي أُمَيَّةَ عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ زِيَادٍ إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنِّي فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَنَا وَ اللَّهِ لَا أَبْرَأُ مِنْكَ قَالَ إِذاً وَ اللَّهِ يَقْتُلُكَ وَ يَصْلِبُكَ قُلْتُ أَصْبِرُ فَذَاكَ فِي اللَّهِ قَلِيلٌ فَقَالَ يَا مِيثَمُ إِذاً تَكُونُ مَعِي فِي دَرَجَتِي [10] .

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ زَكَرِيَّا الْمُؤْمِنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ  رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ أُخِذَا فَقِيلَ لَهُمَا ابْرَأَ مِنْ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  فَبَرِئَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا وَ أَبَى الْآخَرُ فَخُلِّيَ سَبِيلُ الَّذِي بَرِئَ وَ قُتِلَ الْآخَرُ فَقَالَ أَمَّا الَّذِي بَرِئَ فَرَجُلٌ فَقِيهٌ فِي دِينِهِ وَ أَمَّا الَّذِي لَمْ يَبْرَأْ فَرَجُلٌ تَعَجَّلَ إِلَى الْجَنَّةِ[11] .

در این روایت از عمل هر دو نفر یعنی کسی که تقیّه را إختیار نموده و کسی که ترک تقیّه نموده است تمجید و تأیید شده است. مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ قِيلَ لَهُ مَدُّ الرِّقَابِ أَحَبُّ إِلَيْكَ أَمِ الْبَرَاءَةُ مِنْ عَلِيٍّ  فَقَالَ الرُّخْصَةُ أَحَبُّ إِلَيَّ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي عَمَّارٍ إِلّٰا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ.[12]

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ الضَّحَّاكَ قَدْ ظَهَرَ بِالْكُوفَةِ وَ يُوشِكُ أَنْ نُدْعَى إِلَى الْبَرَاءَةِ مِنْ عَلِيٍّ ع فَكَيْفَ نَصْنَعُ قَالَ فَابْرَأْ مِنْهُ قُلْتُ أَيُّهُمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ قَالَ أَنْ تَمْضُوا عَلَى مَا مَضَى عَلَيْهِ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ أُخِذَ بِمَكَّةَ فَقَالُوا لَهُ ابْرَأْ مِنْ رَسُولُ اللَّهِ  فَبَرَأَ مِنْهُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عُذْرَهُ إِلّٰا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ.[13]

با توجّه به این دسته روایات می توانیم جمع کنیم بین دو طائفه اوّل، و بگوییم فرد در این مورد مخیر است و جائز است تبری بجوید و جان را حفظ کند همچنان که جائز است تبرّی نجوید و جانش را از دست بدهد و یک وجه جمع دیگر هم هست که به نظر ما این جمع بعید به نظر نمی رسد و آن این که تبّری اگر به لسان تنها باشد جائز است ولی اگر به قلب و زبان باشد جائز نیست همچون عمار که تبری در لفظ نمود و تبری در قلب ننمود و این که در روایات مانعه حضرت فرمودند: لا له الدنیا والاخره، این روایت مسلّماً شامل کسی که تقیّتاً فقط در لسان تبری جسته است نمی شود و کسانی که از لسان و دل تبری بجویند این روایت و سایر روایات مانعه شامل آن ها می شود، و الحمدلله.