درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: کِتابُ الطّهارة، هَل یَکونُ ماءُ المضاف رافعاً عَنِ الخَبث و یکفیه عن الطّهارة المائیه او یلزم فی الطّهارة الغسل بالماء؟

مقدّمه: در جلسه قبل أدلّه ای که برای نظریّه سیّد مرتضی ره إقامه شده بود مبنی بر طهارت اجسام صیقلی به صرف إزاله نجاست نقد و بررسی شد، در رد این قول تمسّک به روایاتی نمودیم که إزاله نجاست را کافی در طهارت شیء ندانسته بلکه طهارت را منوط به غسل بالماء دانسته است این روایات خود به چند دسته تقسم می شوند:

1. دسته اول روایاتی است که إستفاده از أوانی یهود و نصاری و مجوس را به طور کلی نهی نموده و گاه در اوانی خمر آن ها نهی شده و در برخی دیگر از روایات در صورت استفاده، أمر به تطهیر بالماء نموده است و یا از مصافحه با آنان نهی شده و در صورت مصافحه أمر به تطهیر الید بالماء نموده است «فَاغْسِلْ يَدَكَ» حال اگر صِرف إزاله نجاست کفایت در تطهیر می بود أمر به غَسل بالماء نمی شد برخی از این دسته روایات:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ  عَنْ آنِيَةِ أهل الذِّمَّةِ وَ الْمَجُوسِ فَقَالَ لَا تَأْكُلُوا فِي آنِيَتِهِمْ وَ لَا مِنْ طَعامّهمُ الَّذِي يَطْبُخُونَ وَ لَا فِي آنِيَتِهِمُ الَّتِي يَشْرَبُونَ فِيهَا الْخَمْرَ.[1]

أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  فِي آنِيَةِ الْمَجُوسِ قَالَ إِذَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهَا فَاغْسِلُوهَا بِالْمَاءِ.[2]

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنْ قَوْمٍ مُسْلِمِينَ يَأْكُلُونَ وَ حَضَرَهُمْ رَجُلٌ مَجُوسِيٌّ أَيَدْعُونَهُ إِلَى طَعامّهمْ؟ فَقَالَ أَمَّا أَنَا فَلَا أُوَاكِلُ الْمَجُوسِيَّ وَ أَكْرَهُ أَنْ أُحَرِّمَ عَلَيْكُمْ شَيْئاً تَصْنَعُونَهُ فِي بِلَادِكُمْ.[3]

عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا  فِي مُصَافَحَةِ الْمُسْلِمِ الْيَهُودِيَّ وَ النَّصْرَانِيَّ قَالَ مِنْ وَرَاءِ الثَّوْبِ فَإِنْ صَافَحَكَ بِيَدِهِ فَاغْسِلْ يَدَكَ.[4]

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُؤَاكَلَةِ الْمَجُوسِيِّ فِي قَصْعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ أَرْقُدَ مَعَهُ عَلَى فِرَاشٍ وَاحِدٍ وَ أُصَافِحَهُ قَالَ لَا.[5]

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ فِرَاشِ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ يُنَامُ عَلَيْهِ؟ قَالَ لَا بَأْسَ وَ لَا يُصَلَّى فِي ثِيَابِهِمَا وَ قَالَ لَا يَأْكُلِ الْمُسْلِمُ مَعَ الْمَجُوسِيِّ فِي قَصْعَةٍ وَاحِدَةٍ وَ لَا يُقْعِدْهُ عَلَى فِرَاشِهِ وَ لَا مَسْجِدِهِ وَ لَا يُصَافِحْهُ‌.[6]

2. دسته دوم روایاتی است که در باب استنجاء بالأحجار وارد شده و دلالت دارد بر این که در تطهیر خصوص غائط استنجاء بالحجر کفایت است لکن در تطهیر بول، استنجاء بالحجر کافی نبوده بلکه غَسل بالماء لازم است «لَا يُجْزِي مِنَ الْبَوْلِ إِلَّا الْمَاءُ» از این روایت إستفاده می شود که إزاله نجس کفایت در تطهیر نمی کند زیرا اگر صِرف إزاله نجاست کافی می بود استنجاء بالحجر نیز کفایت می کرد و طهارت بول منحصر به غسل بالماء نمی شد، از جمله این روایات:

بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ‌ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  أَنَّهُ قَالَ: يُجْزِي مِنَ الْغَائِطِ الْمَسْحُ بِالْأَحْجَارِ وَ لَا يُجْزِي مِنَ الْبَوْلِ إِلَّا الْمَاءُ.[7]

3. دسته سوم روایاتی است که در کیفیّت شستن کوزه یا ظروف وارد شده است در این روایات أمر شده که کوزه نجس را سه بار با آب قلیل بشویید، از این مطلب إستفاده می شود که إزاله نجس در طهارت ظرف کافی نیست زیرا اگر کافی می بود با یک بار شستن کوزه، نجاست زائل شده و کوزه پاک می شد و وجهی نداشت که إمام  به سه بار شستن أمر کنند.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى «عَنْ‌أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى» عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْكُوزِ وَ الْإِنَاءِ يَكُونُ قَذِراً كَيْفَ يُغْسَلُ وَ كَمْ مَرَّةً يُغْسَلُ؟ قَالَ يُغْسَلُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ يُصَبُّ فِيهِ الْمَاءُ فَيُحَرَّكُ فِيهِ ثُمَّ يُفْرَغُ مِنْهُ ثُمَّ يُصَبُّ فِيهِ مَاءٌ آخَرُ فَيُحَرَّكُ فِيهِ ثُمَّ يُفْرَغُ ذَلِكَ الْمَاءُ ثُمَّ يُصَبُّ فِيهِ مَاءٌ آخَرُ فَيُحَرَّكُ فِيهِ ثُمَّ يُفْرَغُ مِنْهُ وَ قَدْ طَهُرَ إِلَى أَنْ قَالَ وَ قَالَ اغْسِلِ الْإِنَاءَ الَّذِي تُصِيبُ فِيهِ الْجُرَذَ مَيِّتاً سَبْعَ مَرَّاتٍ.[8]

4. یک دسته روایاتی است که دلالت دارد بر این که لباس نجس با دو بار شستن در آب قلیل و با یک بار شستن در آب جاری پاک می شود و از این که أمر شده به دو بار شستن در آب قلیل إستفاده می شود که صرف إزاله نجس مطهّر نیست زیرا اگر چنین می بود با یک بار شستن، إزاله نجس محقّق شده و وجهی نداشت که أمر به دو بار شستن شود یا در روایت موسی ساباطی به طور مطلق أمر شده به شستن هر آن چه با آب نجس در إناء ملاقات کرده است که به إطلاق شامل می شود حتی موردی را که نجاست آن زائل شده باشد:

سَأَلَ عَمَّارُ بْنُ مُوسَى السَّابَاطِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ الرَّجُلِ يَجِدُ فِي إِنَائِهِ فَأْرَةً وَ قَدْ تَوَضَّأَ مِنْ ذَلِكَ الْإِنَاءِ مِرَاراً وَ غَسَلَ مِنْهُ ثِيَابَهُ وَ اغْتَسَلَ مِنْهُ وَ قَدْ كَانَتِ الْفَأْرَةُ مُنْسَلِخَةً فَقَالَ إِنْ كَانَ رَآهَا فِي الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ يَغْتَسِلَ أَوْ يَتَوَضَّأَ أَوْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا رَآهَا فِي الْإِنَاءِ فَعَلَيْهِ أَنْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ وَ يَغْسِلَ كُلَّ مَا أَصَابَهُ ذَلِكَ الْمَاءُ وَ يُعِيدَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا رَآهَا بَعْدَ مَا فَرَغَ مِنْ‌ ذَلِكَ وَ فَعَلَهُ فَلَا يَمَسَّ مِنَ الْمَاءِ شَيْئاً وَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ لِأَنَّهُ لَا يَعْلَمُ مَتَى سَقَطَتْ فِيهِ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّهُ أَنْ يَكُونَ إِنَّمَا سَقَطَتْ فِيهِ تِلْكَ السَّاعَةَ الَّتِي رَآهَا.[9]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ الثَّوْبِ يُصِيبُهُ الْبَوْلُ قَالَ اغْسِلْهُ فِي الْمَرْكَنِ مَرَّتَيْنِ فَإِنْ غَسَلْتَهُ فِي مَاءٍ جَارٍ فَمَرَّةً وَاحِدَةً. [10]

عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنِ الْفَضْلِ أَبِي الْعَبَّاسِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنْ فَضْلِ الْهِرَّةِ وَ الشَّاةِ وَ الْبَقَرَةِ وَ الْإِبِلِ وَ الْحِمَارِ وَ الْخَيْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْوَحْشِ وَ السِّبَاعِ فَلَمْ أَتْرُكْ شَيْئاً إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى الْكَلْبِ فَقَالَ رِجْسٌ نِجْسٌ لَا تَتَوَضَّأْ بِفَضْلِهِ وَ اصْبُبْ ذَلِكَ الْمَاءَ وَ اغْسِلْهُ بِالتُّرَابِ أوّل مَرَّةٍ ثُمَّ بِالْمَاءِ. [11]

5. یک دسته روایاتی است که دلالت دارد بر این که ظروف متنجّس به آب دهان سگ را إبتدا خاک مال نموده سپس با آب بشویید حال اگر إزاله نجاست کافی در طهارت می بود به مجرّد خاک مال کردن ظروف پاک می شدند و أمر به غسل بالماء نمی شد،در برخی روایات دیگر به طور کلی أمر شده به شستن ظروف نجس بوسیله آب.

6. یک دسته روایاتی است که أمر شده به پاشیدن آب بر لباس برای طهارت لباس در مثل پرستاری که پیوسته لباسش در معرض إصابت بول بچّه است در این مورد نیز طهارت لباس منوط به پاشیدن آب شده است و اگر إزاله بول به وسیله دستمال یا غیر آن کفایت می کرد أمر به تطهیر به خصوص پاشیدن آب نمی شد.

مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ النَّوَادِرِ لِأَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْبَوْلِ يُصِيبُ الْجَسَدَ قَالَ صُبَّ عَلَيْهِ الْمَاءَ مَرَّتَيْنِ فَإِنَّمَا هُوَ مَاءٌ. [12]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي‌ ‌عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ: إِذَا وَقَعَتِ الْفَأْرَةُ فِي السَّمْنِ فَمَاتَتْ فَإِنْ كَانَ جَامِداً فَأَلْقِهَا وَ مَا يَلِيهَا وَ كُلْ مَا بَقِيَ وَ إِنْ كَانَ ذَائِباً فَلَا تَأْكُلْهُ وَ اسْتَصْبِحْ بِهِ وَ الزَّيْتُ

مِثْلُ ذَلِكَ.[13]

در این مورد نیز اگر إزاله نجس کافی در طهارت می بود أمر می شد که موش را از روغن مایع برداشته سپس از آن إستفاده کنید و حال آن که نهی شده از خوردن روغن مایعی که موش در آن افتاده است زیرا به جهت مایع بودن روغن قابلیت طهارت با آب را ندارد.

عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ  أَنَّ عَلِيّاً  سُئِلَ عَنْ قِدْرٍ طُبِخَتْ وَ إِذَا فِي الْقِدْرِ فَأْرَةٌ قَالَ يُهَرَاقُ مَرَقُهَا وَ يُغْسَلُ اللَّحْمُ وَ يُؤْكَلُ.[14]

الف: مجرّد إزاله نجاست از أشیاء کافی در طهارت آن ها نیست بلکه طهارت متنجّس منوط به شستن با آب است.

ب: روایاتی که در طهارت متنجّس أمر به مطلق غسل نموده که به إطلاق شامل غسل بماء المضاف نیز می شود، این روایات منصرف است به غسل به آب مطلق زیرا ماء عند الإطلاق منصرف است به آب مطلق.

ج: تطهیر نجس به وسیله آب إختصاص به لباس، ظرف، بدن و یا فرش ندارد زیرا در بسیاری از روایات به طور مطلق نسبت به ملاقی نجس أمر به تطهیر به آب شده است چنان که در روایت عمار ساباطی آمده است: «وَ يَغْسِلَ كُلَّ مَا أَصَابَهُ ذَلِكَ الْمَاءُ» خواه لباس باشد خواه بدن و خواه هر چیز دیگری غیر از موارد مذکور و مورد سؤال در روایات.

د: از مجموع روایات إستفاده می شود که در ملاقات نجاسات با مطلق أشیاء أثر و قذارتی در آن ها ایجاد می شود که طهارت آن تنها بوسیله آب حاصل می شود اگر چه مورد برخی از روایات و یا سؤال راوی در موارد خاصی همچون لباس و فرش و کوزه ... بوده است ولی هنگام رجوع به عرف می بینیم که ذکر این موارد خصوصیّت ندارد در نتیجه از روایات باب طهارات و نجاسات استیناس می شود که شیء متنجّس هر چه باشد تنها با آب تطهیر می شود و اما نجاست دهان حیوانات مثل گربه، سباع و نجاست اشجار از لزوم طهارت بالماء إستثناء شده است یعنی بازوال نجاست از ظاهر بدن حیوانات بدنشان پاک می شود زیرا این امور اتفاقی است و قیاس این موارد به دیگر أشیاء صحیح نبوده بلکه حکم بر طبق استحسان و قیاس است و هیچ دلیلی بر آن إقامه نشده است.

إن قلت: در طهارت شیء نجس اگر چه در برخی روایات أمر به غسل بالماء شده لکن در برخی دیگر از روایات کلمه غسل إطلاق داشته و مقید به قید بالماء نشده است تا این که بگویید کلمه ماء منصرف به ماء مطلق است از این رو شامل آب مطلق نیز می شود به عباره اخری کلمه غسل در برخی روایات به صورت مطلق ذکر شده «فاغسله» از این جهت طبق قواعد علم اصول شامل تمام افراد آن که از جمله آب مضاف باشد نیز می شود.

برخی در مقام جواب گفته اند: آن چه در شستن متعارف است شستن با آب مطلق است نه آب مضاف که فرد نادر است از این جهت إطلاق در برخی روایات شامل آب مضاف نمی شود این جواب پذیرفته نیست زیرا مطلق شامل همه افراد نادر و غیر نادر می شود و نادر بودن فرد مانع از تمسّک به إطلاق نیست .

قلت: تمسّک به إطلاق در ما نحن فیه صحیح نیست چنان که در مثل دو دلیل مطلق و مقید ذیل که حکم در مورد مطلق و مقید واحد است، صحیح نیست: دلیل مطلق: ان ظاهرت اعتق رقبه، دلیل مقید: ان ظاهرت اعتق رقبه مومنه، در أمثال این مورد تمسّک به إطلاق صحیح نبوده بلکه مطلق حمل بر مقید می شود زیرا در اینجا هر دو دلیل متکفل حکم واحد در خصوص مظاهره هستند و إحتمال این که دو حکم مستقل باشند منتفی است فلذا به مقتضای دلیل دوّم که ظهور در وجوب تعیینی دارد مطلق حمل بر مقید می شود و هکذا در دو روایت«اغسل بالماء» «و اغسله» که در این مورد نیز به جهت این که حکم در خصوص شیء واحد یعنی متنجّس است مطلق حمل بر مقید می شود و نمی توانیم تمسّک به إطلاق نماییم.

إن قلت: در آیه شریفه «فَثِیابُکَ فَطَهِّر» آن چه در لباس لازم شمرده شده تطهیر آن است و تطهیر در لغت به معنای پاک کردن است و به مقتضای إطلاق شامل طهارت با آب مضاف و یا طهارت بوسیله إزاله نجاست نیز می شود و لازم نیست

طهارت شیءِ نجس حتماً بوسیله آب و آن هم با آب مطلق باشد.

قلت: أوّلاً در برخی روایات وارد شده که مراد از «فطهر» قصر لباس یعنی کوتاه کردن لباس است چرا که در سابق مخصوصاً بین اعراب رسم بوده جامه بلند می پوشیدند که این خود نشانه تکبر و وسیله إنتقال کثافات از زمین بوده و بالتبع موجب نقص در فرد و تنفر مردم می شده است علی الخصوص پیامبر اکرم که به جهت رسالتی که داشته نباید متّصف به چنین نقصی باشد از این جهت از پوشیدن چنین لباسی نهی شده است.

ثانیاً اگر هم آیه شریفه در مقام تطهیر شرعی باشد باز هم دلالت بر مدّعای شما ندارد زیرا این آیه در مقام أصل لزوم تطهیر است و اما این که تطهیر به چه وسیله باید انجام پذیرد و یا شیء نجس با چند بار شستن پاک می شود از این جهت در مقام بیان نیست در نتیجه نمی توان به إطلاق تمسّک نموده علاوه بر این که کیفیّت طهارت شرعیه در روایات به طهارت بالماء تجویز شده است.