درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: کتابُ الطّهارة، أحکام الماء المطلق، إنفعاله بتغییر أوصافه الثلاثة بملاقاة النجاسه لا بمجاورتها.

قال فی العروه: المسألة التاسعه: الماء المطلق بأقسامه حتّى الجاري منه ينجّس إذا تغيّر بالنجاسة في أحد أوصافه الثلاثة من الطعم و الرائحة و اللون، بشرط أن يكون بملاقاة النجاسة؛ فلا يتنجّس إذا كان بالمجاورة،

گفتیم مسأله نهم از بحث طهارت مشتمل بر چند فرع است:

فرع أوّل: هر آب عاصمی با تغییر یکی از أوصاف ثلاثه آن، متنجّس شده و کارهای مشروط به طهارت با چنین آبی جائز نیست در صورتی که این تغییر بواسطه أوصاف ثلاثه خود نجس باشد نه أوصاف متنجّس.

فرع دوّم: در صورتی تغییر یکی از أوصاف ثلاثه آب عاصم موجب برای تنجّس آن می شود که این تغییر بالمباشره و بالملاقاة مع النجس باشد و اما اگر تغییر بالمجاورة مع النجس باشد این مجاورت موجب برای تنجّس آن نمی شود زیرا در روایات عباراتی ذکر شده که از آن إستفاده إنفعال با تغییر بالمباشره می شود به عنوان مثال در روایات آمده است: «سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَمُرُّ بِالْمَاءِ وَ فِيهِ دَابَّةٌ» «سَأَلَ رَجُلٌ...عَنْ غَدِيرٍ أَتَوْهُ وَ فِيهِ جِيفَةٌ»«إِذَا كَانَ الْمَاءُ أَكْثَرَ مِنْ رَاوِيَةٍ لَمْ يُنَجِّسْهُ شَيْ‌ءٌ تَفَسَّخَ فِيهِ أَوْ لَمْ يَتَفَسَّخْ»«سُئِلَ عَنِ الْمَاءِ النَّقِيعِ تَبُولُ فِيهِ الدَّوَابُّ» و تنها روایت مرسل ابن ادریس به إطلاق شامل تغییر بالمجاورة نیز می شود که ابن ادریس إدّعا نموده مفاد آن متفق علیه بین شیعه و سنی است «خَلَقَ اللَّهُ الْمَاءَ طَهُوراً لَا يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا غَيَّرَ لَوْنَهُ أَوْ طَعْمَهُ أَوْ رِيحَهُ».

جواب أستاد أشرفی : این روایت به جهت ارسال ضعیف السند است و آن چه مورد إتّفاق امامیه است آن است که تغییر أوصاف ثلاثه آب عاصم در صورتی موجب تنجّس است که این تغییر بوسیله ملاقات و مباشرت با نجس باشد نه بوسیله مجاورت با آن و حتی در مورد آب قلیل هم اصحاب مجاورت با نجس را موجب تنجّس آن نمی دانند تا چه رسد به آب عاصم چنان که مرحوم حکیم ره مسأله را إجماعی دانسته و می فرماید: لعله لا خلاف فيه بل مجمع عليه، كذا في الجواهر لأنه خارج عن مورد أكثر النصوص و منصرف الباقي.

مرحوم حکیم ره از روایات باب استظهار می کنند که تغییر در آب عاصم باید بوسیله ملاقات و مباشرت باشد تا موجب

تنجّس آن شود نه با مجاورت با نجس، و چنان که قبلاً گفتیم مراد از کلمه شیء در عبارت «لا يفسده شي‌ء» «إذا بلغ الماء قدر كر لا ينجسه شي‌ء» مطلق هر آن چه شیء بر او صادق باشد نیست بلکه مقتضای اسناد به شیء این است که ملاقات خود شیء موجب تغییر آب شود به تعبیر دیگر تغییر أوصاف ثلاثه آب بوسیله أوصاف نجس، ظهور دارد که شیء داخل در آب شده و موجب تغییر أوصاف آن شده باشد و درست است که در زمان ما حتی علل بعیده را در حصول مقصود موثر می دانند مثلاً در حصول سرماخوردگی مباشرت چند روز قبل را به وسیله دست دادن با فردی سبب برای سر ماخوردگی می دانند ولی در عصر صدور روایات این اسباب بعیده موثر در حصول مقصود واقع نشده اند در نتیجه نمی توان مجاورت با نجس را موثر در تنجّس آب عاصم دانست.

فرع سوم: اگر تغییر آب عاصم بوسیله أوصاف ثلاثه نجس تماماً مستند به ملاقات با خود نجس نباشد بلکه تنها بخشی از تغییر مستند به ملاقات با نجس باشد و بخش دیگر آن مستند به مجاورت با نجس باشد در این صورت چون مجموع تغییر بوسیله ملاقات با نجس نبوده آب عاصم متنجّس نخواهد شد به عنوان مثال اگر بخشی از حیوان میته مثل دُم حیوان در آب واقع شود و بخش دیگر آن خارج آب باشد چنان چه بخشی از تغییر در بوی آب عاصم بواسطه مجاورت با میته بوده باشد در اینجا چون تمام تغییر مستند به ملاقات نیست در نتیجه متنجّس نخواهد شد.[1]

در فرع أوّل گفتیم هر آب عاصمی در صورتی با تغییر یکی از أوصاف ثلاثه آن متنجّس می شود که این تغییر بواسطه أوصاف ثلاثه خود نجس باشد نه أوصاف متنجّس.

به مرحوم شیخ طوسی ره نسبت داده شده که اگر تغییر در آب عاصم بوسیله أوصاف متنجّس هم حاصل شود موجب تنجّس آن خواهد شد، عمده دلیل این قول، روایت مرسل ابن ادریس و صحيحة محمدبن اسماعیل بن بزيع است «خَلَقَ اللَّهُ الْمَاءَ طَهُوراً لَا يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا غَيَّرَ لَوْنَهُ أَوْ طَعْمَهُ أَوْ رِيحَهُ.» و در صحیحه مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنِ الرِّضَا  قَالَ: مَاءُ الْبِئْرِ وَاسِعٌ لَا يُفْسِدُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا أَنْ يَتَغَيَّرَ.[2]

تقریب استدلال: کلمه «ما و شیء» در دو روایت مذکور نکره در سیاق نفی است «لَا يُنَجِّسُهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا غَيَّرَ» «لَا يُفْسِدُهُ شَيْ‌ءٌ» که دلالت بر عموم دارد و به مقتضای آن هر تغییری در آب عاصم حاصل شود موجب تنجّس آن می شود خواه این

تغییر بوسیله أوصاف نجس باشد خواه بواسطه أوصاف متنجّس.

جواب مرحوم حکیم ره: اثری که بوسیله ملاقات نجس بالذات در آب عاصم حاصل شده، فرق می کند با اثری که بوسیله ملاقات متنجّس طاهر بالذات حاصل شده است چرا که در مورد أوّل حکم به نجاست مناسب با آن اثر است دون الثانی.

توضیح ذلک: شیء نجس دارای قذارتی است که طبع انسانی نسبت به آن نفرت دارد، این قذارت و نفرت تنها در آب ملاقی با نجس که أوصاف نجاست را به خود گرفته وجود دارد ولی این قذارت و نفرت در آب عاصمی که أوصاف متنجّس را به خود گرفته «نه أوصاف عین نجس» وجود ندارد ، زیرا فرض این است که آثار و أوصاف نجس در آب معتصم وجود نداشته و بواسطه إستهلاک از بین رفته است از این جهت در آب عاصمی که آثار متنجّس در آن است عرفاً قذارت و نفرتی وجود ندارد در نتیجه تغییر به أوصاف متنجّس نمی تواند مورد روایات باشد.

فرض أوّل: چنان چه مایع مضاف متنجّس که با آب عاصم ملاقات کرده به قدری باشد که موجب مضاف شدن آب عاصم شده سپس مستهلک در آن شود در این صورت بلا إشکال آب عاصم متنجّس خواهد شد.

فرض دوّم: چنان چه ذرات نجس در مایع مضاف وجود داشته باشد و این مایع را در آب عاصم بریزیم و آن ذرات در آب عاصم نیز موجود باشد در این صورت نیز آب عاصم متنجّس خواهد بود زیرا تغیّر در آن مستند به أوصاف خود نجس است نه أوصاف متنجّس، این دو مورد از محلّ نزاع خارج و تنجّس آب عاصم در این دو مورد مسلم است.

فرض سوم: اگر مایع مضافی یکی از أوصاف ثلاثه اش بوسیله ملاقات با نجس تغییر کند مثلاً بوی میته را به خود بگیرد سپس این آب مضاف را در آب کر بریزند و موجب شود وصف حاصل در مایع مضاف که از ملاقات با نجس حاصل شده به آب عاصم نیز منتقل شود یعنی آب عاصم هم با واسطه بوی میته را بگیرد این مورد داخل در محلّ نزاع است که آیا آب عاصم نیز متنجّس می شود یا خیر؟

فرض چهارم: اگر مایع مضاف با نجس ملاقات کند سپس این مایع متنجّس در آب کر ریخته شود و موجب شود که أوصاف ثلاثه آب کر بواسطه أوصاف نفس متنجّس تغییر کند به عنوان مثال مقداری گلاب متنجّس در آب عاصم ریخته شود و آب عاصم معطر به بوی گلاب شود یعنی وصف بوی عطر متنجّس را به خود بگیرد نه وصف بوی خود نجس، این مورد نیز داخل در محلّ نزاع است که آیا به صرف تغییر آب عاصم بوسیله أوصاف متنجّس آب عاصم متنجّس می شود یا خیر؟

مرحوم شیخ طوسی ره در این دو مورد اخیر که محلّ نزاع است به إستناد إطلاق در دو روایت مرسل ابن ادریس و صحيحة

محمد بن بزيع قائل به تنجّس آب عاصم شده در صورتی که حتی تغییر به أوصاف متنجّس حاصل شود.

جواب مرحوم أستاد خویی ره: و اما روایت نبوی مرسلاً از طریق عامّه نقل شده و از این جهت إعتباری ندارد و اما إطلاق در روایت صحیحه محمد بن إسماعيل بن بزيع پذیرفته نیست زیرا روایت مذکور إختصاص دارد به تغیّر بالنجس دون التغیّر بالمتنجّس.

توضیح ذلک: به مقتضای عقد إستثناء « ماء البئر واسع لا يفسده شي‌ء إلّا أن يتغيّر ريحه أو طعمه» در صورتی نجاست ثابت است که تغییر در آب چاه بوسیله بوی متعفن و طعم خبیث خود نجس حاصل شود لکن اگر بوسیله بو یا طعم متنجّس تغییر حاصل شود فرضاً بوسیله بوی گلاب غیر از بوی متعفن نجس تغییر پیدا کند نمی توان حکم به نجاست آب چاه نمود زیرا دیگر أمر به نزح آب چاه برای طییّب شدن و ذهاب بوی متعفّن آب چاه حصول طهارت آب چاه معنی ندارد زیرا فرض این است که آب چاه معطر به وصف متنجّس یعنی بوی گلاب شده است و معنی ندارد که گفته شود با نزع آب چاه و مطلوب شدن بوی آن آب چاه پاک می شود از همین مطلب إستفاده می شود که آب چاه که مورد روایت است تنها بوسیله تغییر به أوصاف خود نجس، متنجّس می شود و للکلام تتمه یأتی فی البحث الآتی ان شاء الله.