< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد اشرفی

97/09/21

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کلیات فی علم الرجال:

در بحث امروز ما در صدد پاسخ از سؤالاتی هستیم که در موضوع علم رجال مطرح شده از جمله این که: تقسیم راوی به ثقه و غیر ثقه در علم رجال بر چه أساس است؟ چرا روایت صحیح مقدم بر روایت ضعیف می شود؟ بر چه أساس و مجوزی، طبق روایت صحیح عمل نموده یا فتوی می دهیم؟ بعد از جمع آوری روایات توسّط فقهاء و محدیثین جلیل القدر در کتب معتبر خود، آیا نیازی به علم رجال و تشخیص روات ثقه از غیر ثقه داریم یا خیر؟برای واضح شدن مطلب مقدماتی به عرض میرسد:

مقدّمه أوّل: شکی نیست که عمده مسائل شریعت إسلام بوسیله سنّت ثابت می گردد بر این أساس نمی توان به آیات شریفه قرآن به تنهایی إکتفا نمود چرا که قرآن مجید از حدود 63000 آیه تنها 500 آیه آن مرتبط به أحکام دین است و این در حالی است که أحکام شریعت بسیار گسترده و بلکه نامتناهی است و دین مقدّس إسلام در تمام حوزه های زندگی فردی، خانوادگی، إجتماعی، روابط بین الملل، روابط بین مسلمین، روابط بین مسلمین و کفار... قوانینی وضع نموده و نمی توان تنها از 500 آیه شریفه قرآن این همه أحکام در مسائل گوناگون و نامتناهی را استخراج نمود علاوه بر این که برخی از همین آیات الأحکام نیز نیاز به تفسیر و تاویل دارند مثلاً در آیه حج ﴿وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً﴾[1] لازم است رجوع به روایاتی که أحکام ،آداب و شرائط این فریضه إلهی را بیان نموده که مثلاً ملاک در استطاعت از نظر مالی و بدنی و امنیت چیست؟ و هکذا در مسائلی مثل نماز روزه.

در نتیجه برای شناخت أحکام إلهی با گستره ای که دارد قطعاً نمی توان إکتفا به آیات شریفه قرآن نمود و از طرفی شناخت أحکام إلهی در تمام زمینه ها صرفاً از طریق عقل هم، امری غیر ممکن است و هکذا از طریق إجماع، زیرا إجماع منقول که حجت نیست و إجماع محصل هم در مسائل فقهی بسیار به ندرت حاصل می شود در نهایت به این نتیجه می رسیم که عمده أحکام شریعت بوسیله روایات رسیده از پیامبر اکرم و أئمّه هدی  ثابت می شود.

مقدّمه دوّم: روایاتی می تواند مثبت أحکام إلهی باشد که به طریق قطعی یا لااقل اطمینان آور به دست ما رسیده باشد چرا که در این بین، برخی از معاندین ودشمنان أئمّه دین  بناء بر جعل حدیث و دروغ بستن به پیشوایان معصوم  را داشته اند لذا پیامبر اکرم با توجه به این أمر فرمودند: «أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ»[2] در نتیجه بعید نیست که بگوییم برخی روایات مذکور در کتب روایی ،کلام معصومین  نبوده است حال علّت آن یا تعمد برخی از معاندین در تکذیب به پیامبر اکرم و پیشوایان معصوم  بوده یا لااقل خطا و اشتباه راوی به جهت عدم اهتمام برخی از روات در نقل حدیث صحیح بوده است.

با این بیان نمی توان گفت روایات موجود در کتب حدیثی در رابطه با أحکام إلهی با فاصله زمانی حدود 1400 سال تماماً قطعی بوده است بلکه طبیعت أمر اقتضاء دارد که مخالفین و معاندین در برخی روایات دست برده، کم و زیاد کرده و یا جعل حدیث کرده باشند شاهد بر این مطلب روایات متعدّد از أئمّه دین و رسول الله در مذمت و لعن کسانی است که به أئمّه  نسبت دروغ داده اند مرحوم شیخ ره می گوید ابن ابی الاوجاء افراد متعدّدی را به عنوان جاسوس می فرستاد تا کتب دوستان أئمّه  را قرض گرفته و در آن روایات جعلی وارد کنند تا جایی که قریب به چهار هزار روایت جعلی در این کتب وارد کردند لذا در روایات از چنین افرادی به شدت مذمت شده است:

عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ الْهِلالِيِّ، قَالَ:قُلْتُ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَالْمِقْدَادِ وَأَبِي ذَرٍّ شَيْئاً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ، وَأَحَادِيثَ عَنْ نَبِيِّ اللّٰهِ غَيْرَ مَا فِي أَيْدِي النَّاسِ، ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْكَ تَصْدِيقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ، وَرَأَيْتُ فِي أَيْدِي النَّاسِ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِنْ تَفْسِيرِ الْقُرْآنِ‌ وَمِنَ الْأَحَادِيثِ عَنْ نَبِيِّ اللّٰهِ أنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِيهَا، وَتَزْعُمُونَ أَنَّ ذٰلِكَ كُلَّهُ بَاطِلٌ، أَفَتَرَى النَّاسَ يَكْذِبُونَ عَلىٰ رَسُولِ اللّٰهِ مُتَعَمِّدِينَ، وَيُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ؟ قَالَ: فَأَقْبَلَ عَلَيَّ، فَقَالَ: «قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ، إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَبَاطِلًا، وَصِدْقاً وَكَذِباً، وَنَاسِخاً وَمَنْسُوخاً، وَعَامّاً وَخَاصّاً، وَمُحْكَماً وَمُتَشَابِهاً، وَحِفْظاً وَوَهَماً وَقَدْ كُذِبَ عَلىٰ رَسُولِ اللّٰهِ عَلىٰ عَهْدِهِ، حَتّىٰ قَامَ خَطِيباً، فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ، قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ، ثُمَّ كُذِبَ عَلَيْهِ مِنْ بَعْدِهِ.[3]

حاصل دو مقدّمه مذکور: با توجه به این که أحکام شریعت إسلام لا متناهی است و از طرفی آیات شریفه قرآن، إجماع و عقل نمی تواند جوابگوی تمام أحکام با همه گسترده آن در تمام أزمنه باشد قطعا در إتّصاف أحکام شریعت نیاز به سنت داریم و این در حالی است که سنت یعنی روایات وارده از رسول الله و أئمّه هدی در صورتی می تواند مبیّن دین باشد که به طور صحیح و اطمینان آور به دست ما رسیده باشد چرا که کسانی بوده اند که بناء بر دروغ بستن به أئمّه هدی  و جعل حدیث داشته اند تا این که حقیقت کلام امامان معصوم  به دست ما نرسد.

مقدّمه سوّم: در بین روات کسانی بوده اند که اهتمام خاصی در نقل و نشر روایات داشته اند با توجه به این که خداوند متعال

به نوشتار انسان اهمیت خاصی قائل شده و به عنوان أمر مهم یاد نموده است ﴿ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ﴾[4] و پیشوایان دین نیز به پیروان خود سفارشات موکّد در این أمر نموده اند: عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ  احْتَفِظُوا بِكُتُبِكُمْ فَإِنَّكُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَيْهَا.[5]

«عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ  اكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ فِي إِخْوَانِكَ فَإِنْ مِتَّ فَأَوْرِثْ كُتُبَكَ بَنِيكَ فَإِنَّهُ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ لَا يَأْنَسُونَ فِيهِ إِلَّا بِكُتُبِهِمْ.[6]

عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا  قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عَلَى الْأَئِمَّةِ مِنَ الْفَرْضِ مَا لَيْسَ عَلَى شِيعَتِهِمْ وَ عَلَى شِيعَتِنَا مَا لَيْسَ عَلَيْنَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَسْأَلُونَا قَالَ فَسْئَلُوا أهل الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ فَأَمَرَهُمْ أَنْ يَسْأَلُونَا وَ لَيْسَ عَلَيْنَا الْجَوَابُ إِنْ شِئْنَا أَجَبْنَا وَ إِنْ شِئْنَا أَمْسَكْنَا‌.[7]

در نتیجه راویان حدیث دو دسته بودند: دسته ای در صدد اضمحلّال حقائق دین و متعمّد در کذب بودند در مقابل دسته دیگر در صدد إنتقال کلام أئمّه دین بدون کم و زیاد بودند حال چون به مسأله کتابت از زمان پیامبر اکرم که کتّاب سبعه وجود داشتند تا خاتم اوصیاء توجه خاصی شده است از این جهت برخی از خواص شیعه در حفظ کلام أئمّه دین  اهتمام جدی داشتند تا عین کلام آن بزرگواران را به آیندگان برسانند که از این افراد در علم رجال تعبیر به ثقات از روات شده است معروف است که زراره پیوسته قلم و دوات به همراه خود داشت و به مناسبت های مختلف از إمام صادق  سؤال نموده و می نوشت.

از همین مطلب نیاز به آموختن علم رجال و شناخت راوی ثقه و مطمئن از غیر آن، إستفاده می شود تا بتوان به کلام راوی اعتماد نمود، علم رجال در جهت شناساندن روات ثقه از غیر ثقه پایه ریزی شده است در نتیجه نمی توان بدون بررسی از وثاقت راوی، روایت را أخذ نموده یا به صرف این که فردی از شاگردان إمام معصوم  است حکم به صحّت روایت و وثاقت راوی نمود، معروف است إمام صادق  چهار هزار شاگرد داشتند که حتی منصور دوانقی و ابوحنفیه در کنار إمام موسی بن جعفر  از شاگردان حضرت ذکر شده اند حال آیا می توان همه این روات را با توجه به این که چنین اشخاصی در بین آنان هستند موثق دانست.

در این بین شیعیان خالصی بودند که اهتمام جدی در نقل و ترویج روایات صحیحه از امامان معصوم  داشته اند و در شدت و سختی و در نهایت تقیه روایات را جمع آوری نموده و به دیگران منتقل می کردند چرا که به شهادت تاریخ خلفاء غاصب که إدّعای خلافت رسول الله را داشتند نوعاً با کفار و مخالفین دین کاری نداشتند ولی امامان معصوم  و شیعیان از ناحیه آنان در نهایت آزار و ستم و شدت و مظلومیت به سر می بردند از این جهت مجبور به رعایت تقیه بودند نقل شده که حضرت امیر  در جنگ صفین با وجود لشگر 1200000 نفری خود در مقابل لشگر شام که 300000 نفر بودند ایستادند ولی سربازان حضرت از او را اطاعت نمی کردند تا جایی که مجبور به درخواست از سران قبائل بودند تا سربازان به جنگ خود ادامه دهند، گاه مجبور به تقیه در بین لشکریان خود شده و با تمام جنایاتی که خلفاء غاصب نموده بودند از آنان به جهت تقیه به عظمت یاد می نمودند داستان نماز تراویح معروف است که حضرت امیر  إمام حسن مجتبی  را فرستادند تا مردم را از نماز تراویح منع کنند و آنان در مواجهه با منع حضرت، صدای وَا عُمَرَاهْ آنان بلند شد و حضرت با مواجهه با این عکس العمل فرمودند: «قُلْ لَهُمْ صَلُّوا».

عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّلَاةِ فِي رَمَضَانَ فِي الْمَسَاجِدِ قَالَ لَمَّا قَدِمَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  الْكُوفَةَ أَمَرَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ  أَنْ يُنَادِيَ فِي النَّاسِ لَا صَلَاةَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فِي الْمَسَاجِدِ جَمَاعَةً فَنَادَى فِي النَّاسِ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ  بِمَا أَمَرَهُ بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  فَلَمَّا سَمِعَ النَّاسُ مَقَالَةَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ صَاحُوا وَا عُمَرَاهْ وَا عُمَرَاهْ فَلَمَّا رَجَعَ الْحَسَنُ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ  قَالَ لَهُ مَا هَذَا الصَّوْتُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ النَّاسُ يَصِيحُونَ وَا عُمَرَاهْ وَا عُمَرَاهْ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  قُلْ لَهُمْ صَلُّوا.[8]

محمد ابی عمیر در عصر حضرت إمام رضا  در صدد برآمد که کتب اصحاب أئمّه  و روایات امامان معصوم  را جمع آوری کرده و به دیگران برساند تا جایی که موفق شد مقدار زیادی از کتب روایی را در کمال تقیه از دشمنان جمع آوری کرده مخفی نماید ولی متاسفانه او را دستگیر کرده به زندان بردند و از او خواستند اصحاب موسی بن جعفر  را معرفی کن ولی وی امتناع ورزید و بعد از هفت سال که از زندان آزاد شد با کمال تأسّف متوجه شد که همه کتب جمع آوری شده نابود شده است، گاه دیده می شد که اصحاب أئمّه  به عنوان میوه فروش از اطراف منزل امامان معصوم  عبور کرده و به این بهانه با إمام  ملاقات می نمودند و از این بین اصحاب إمام هادی  و إمام عسکری  در نهایت تقیه به سر می بردند با توجه به مطالب مذکور ضرورت شناخت علم رجال و شناخت راویان ثقه از غیز ثقه معلوم می شود.

سؤال: چرا برخی از فقهاء مثل شیخ أنصاری ره یا صاحب جواهر ره توجه خاصی به علم رجال به آن صورت نداشته و به روایات کتب اربعه بدون توجه به سند آن تکیه می نمودند؟

جواب: علّت مسأله این است که جمعی از اصحاب امامیه به جهت تاکیدات أئمّه دین  اهتمام جدی به حفظ و ترویج روایات معتبر داشته اند همچون حسن بن سعید، حسین بن سعید، ابن ابی عمیر و کسانی همچون مرحوم آیة اللّه بروجردی در جامع الاحادیث که حدود یکصد و پنجاه هزار حدیث را جمع آوری نموده و محمدین ثلاث در کتب اربعه خود اهتمام شدیدی در جمع آوری و حفظ روایات معتبر داشته اند از این جهت مرحوم شیخ حر عاملی ره و صاحب حدائق ره قائلند که روایات این کتب قطعی الصدور است از این جهت بزرگانی همچون شیخ أنصاری ره روایات کتب اربعه، خصوصاً روایاتی را که

اصحاب به آن عمل نموده اند معتبر دانسته و نیازی به توثیق روات در این کتب ندیده اند.

إشکال أستاد خویی ره: اهتمام محمدین ثلاث در جمع آوری و نقل روایات معتبر، مسلّم است ولی نمی توان خود را بی نیاز از علم رجال بدانیم زیرا چه بسا بسیاری از دستبردها در روایات، از آن ها مخفی مانده و از طرف دیگر أحکام دین منحصر به رویات مذکوره در کتب اربعه نیست اگر چه صاحب وسائل در ابواب مختلف روایات را جمع آوری نموده ولی از غیر کتب اربعه روایات بسیاری را نقل کرده و نمی توان تمام آن ها را قطعی الصدور دانست حتی خود این بزرگواران هم مدّعی نبودند که همه روایات مذکور در کتبشان قطعی الصدور است بلکه گاه می فرمودند مثلاً فلان روایت جزء نوادر و شاذ بوده و إعتباری ندارد و به این جهت تضعیف می نمودند اگر چه آن روایت توسّط مرحوم صدوق ره و مرحوم کلینی ره ذکر شده باشد.

زیرا درست است که مرحوم صدوق ره در کتاب «من لا یحضره الفقیه» می نویسد: در این کتاب تنها روایاتی را آورده ام که نزد من حجت بوده ولی سؤال این است که اگر تمام روایات کافی نزد مرحوم صدوق ره حجت بوده چرا ارجاع به کافی نداده و کتاب من لا یحضر را نوشته و حجت بین خود و خدا ذکر نموده است در نتیجه قطعی بودن کتب اربعه معلوم نیست.

فتحصل مما ذکرنا: این که برخی گفته اند با وجود کتب اربعه و اهتمام صاحبان آن در نقل احادیث معتبر، نیازی به علم رجال نداریم این کلام قطعا صحیح نیست بلکه ما ناگزیریم حتی روایات مذکور در کافی و من لا یحضر الفقیه را بررسی کنیم و روایات موثق را از غیر آن جدا کنیم و از این جهت بزرگان علم رجال در این زمینه کتب متعدّدی را به رشته تحریر در آورده اند که راه های شناخت راوی ثقه از غیر ثقه در این کتب ذکر شده و مرحوم أستاد خویی ره در این باب بیاناتی دارند که در مقدّمه کتاب رجالی خود ذکر نموده اند و مطالعه آن خالی از فائده نیست.

 


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo