< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد اشرفی

93/09/05

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع بحث: اشکالات بر نظر شیخ انصاری در معانی هیئات

به شیخ انصاری منسوب است که فرموده اند[1] اگر وجوب مشروط باشد، شرط نمی تواند رجوع به مفاد هیئت کند و اگر مولی گفت «ان جاءک زید فاکرمه» وجوب مجیء شرط برای وجوب اکرام نیست، بلکه مجیء قید برای اصل اکرام است؛ یعنی اکرام عند المجیء واجب است، نه اینکه اگر آمد تازه اکرام واجب باشد .

گفتیم چند اشکال موجب نظریه شیخ که عدم رجوع قید به هیئت باشد، گردیده است .

اشکال اول: مفاد هیئت مفاد حروف است و معانی حروف جزئی هستند و جزئی قابل برای تحصص نیست که دیروز آن را به تفصیل بیان کردیم .

مرحوم آخوند در جواب گفته اند معانی حرفی همانند معانی اسمی کلی است و نیز مستعمل فیه در اسم و حرف یک معناست و «من» و «ابتدا» به یک معناست و آن معنای «ابتدائیت» است و فرق در مقام استعمال است و هر دو کلی قابل برای تقیید است .

و گفتیم که مرحوم استاد به حسب مبنای خودشان - هیئات دلالت بر انشائیات دارد و انشاء ابراز ما فی الضمیر است و ما فی الضمیر قابل برای تقیید است- گفته اند ما فی الضمیر هم می تواند مطلق باشد یعنی ثبوت شیء بر ذمه عبد مطلقا باشد و می تواند ثبوت شیء علی تقدیر شرط باشد که این معنای وجوب مشروط است و می تواند آن ایجاب مقید را به وسیله هیئت ابراز کند .

اشکال دوم: مفاد هیئت پیوسته آلی است و نظر به مفاد حروف و مفاد هیئات نظر آلی است در صورتی که تقیید نیاز به نظر استقلالی دارد و قابل برای تقیید به شرط نیست .

بیان ذلک

در مقام تکلم بعضی امور به نحو استقلال مورد نظرند و بعضی به نحو آلیت؛ مثلا در جمله ایجابیه «زید قائم» نظر به هر یک از موضوع و محمول استقلالی است، اما به نسبت حکمیه نظر غیر استقلالی و آلی می شود.

در این مثال اثبات قیام برای زید است و به موضوع و محمول نظر استقلالی است، اما به نسبت انتساب قیام به زید نظر آلی است و استقلالی نیست. پس اطلاق یا تقیید هر ماهیتی محتاج به نظر استقلالی است و ناگزیر کلمه عالم را در «زید عالم» به معنای این دو لفظ مستقلا و به نحو اسمی لحاظ می کنید و می توانید عالم را تقیید کنید و بگوئید عالم عادل و می توانید مطلق و بدون تقیید واگذار کنید.

اما چیزی که به نحو آلیت به او نظر می شود ناگزیر نه قابل اطلاق است و نه توجه به تقیید است؛ مثلا اگر می گوئید «جئنی بماء» هدف شما آب آوردن است و نظر به دو کلمه «ماء» و «جئنی» استقلالی است، ولی نظر به کلمه «ب» آلی است و ناگزیر قابل برای اطلاق و تقیید نیست چه آنکه لحاظ اطلاق یعنی ماهیت لابشرط از قیود و همچنین لحاظ تقیید هر شیء محتاج به نظر مستقل به آن شیء است و با لحاظ آلی و ضمنی نمی توان آن را مطلق یا مقید کرد و چون مفاد هیئات هم مفاد حروف است و نظر به معنای هیئت همانند مفاد حروف آلی است، پس قابل برای تقیید به شرط نخواهد بود.

از این اشکال چند جواب داده اند

جواب اول: مرحوم آخوند می فرماید به فرض که نظر به معنای هیئت، نظر آلی باشد، اما در عین حال فرق است بین تقیید و تنجیز.

تقیید کردن به این معناست که شما معنای لفظ را مقید به قیدی کنید مثلا معنای عالم را مقید به عدالت یا فقاهت کنید. اما معنای تنجیز معلق نبودن بر شیء است و آنچه ممکن نیست در ملحوظ آلی تقیید کردن معنای آلی است و معنائی که به نحو آلیت لحاظ می شود ممکن نیست مقید شود چون تقیید ملازم با لحاظ استقلالی است .

اما اطلاق در مقابل تنجیز با اطلاق در مقابل تقیید فرق می کند تنجیز یعنی ایجاب بدون قید بودن است در مقابل اطلاق که به معنای ایجاب اعم از تعلیق و تنجیز است می تواند در معنای ملحوظ به لحاظ آلی نیز جاری کرد .

وقتی مولی می گوید وجوب من منجز نیست یعنی ثابت بالفعل نیست و وقتی می گوید مشروط است یعنی وجوب منجز بالفعل نیست. پس معنای تقیید مقید کردن وجوب است و وجوب چون معنای هیئت است و معنای آن آلی است قابل تقیید به معنای تحصیص نیست.

ما قبول داریم که معنای هیئت وجوب است ولی گاه این وجوب منجز است و گاه وجوب را مولی منجز نمی کند، بلکه می گوید همین وجوب ملحوظ آلی، معلق به شرط می شود این دخلی به تقیید به معنی مقید کردن ماهیت ندارد و از همان اول که ایجاب و لحاظ ثبوت علی الذمه می کند. این معنای ثبوت علی الذمه را منجز نمی کند، بلکه علی تقدیر مجیء «اکرم زیدا» می گوید و این منافاتی با کلیت و جزئیت یا لحاظ آلی یا استقلالی ندارد .

دیگران هم جواب دیگری داده اند که طول بحث نمی دهیم و استاد می فرمود: اولا معانی حرفی گاه مستقل در لحاظند مثل جائی که شخصی از مسافرت دیگری مطلع است ولی از مبدا و منتهای آن بی خبر است. طبعا در سوال و استخبار همین خصوصیت معنای «من» و «الی» را نمی داند و لذا سوال می کند «من این الی این» .

و ثانیا: با توجه به آنکه انشاء ابراز ما فی الضمیر است و ما فی الضمیر ممکن است مقید باشد بر امری و شرطی. بنابراین انشاء به معنای اثبات شیئی بر ذمه غیر به نحو تعلیق بر شرط از همان اول لحاظ معنای جمله و ابراز مقصود به هیئت مانعی نخواهد داشت .

اشکال سوم: تخلف منشا از انشاء محال است؛ زیرا مثل انشاء و منشا مثل ایجاد و وجود یا مثل کسر و انکسار است و همانطور که ممکن نیست وجود از ایجاد منفک شود و همانطور که انکسار از کسر جدا نمی شود، منشا‌ از انشاء تفکیک پذیر نیست و اساسا معنای انشاء یعنی ایجاد و منشا یعنی موجود .

بیان ذلک

لا ریب و لا شک در اینکه اگر کسی شیئی را ایجاد کرد بلافصل آن شیئ وجود پیدا می کند و اساسا ایجاد و وجود یک حقیقت است ولی به لحاظ اضافه به فاعل نامش ایجاد است و به اعتبار اضافه به قابل نامش وجود است و الا ممکن نیست ایجاد حاصل شود ولی وجود دو ساعت بعد حاصل شود. یا کسر و انکسار هم در یک آن است منتهی به اعتبار اسنادش به شکننده کسر است و به اعتبار اسنادش به شیشه انکسار است و الا حقیقت کسر و انکسار واحد است و بینهما انفکاک محال است .

اگر این مقدمه روشن شد انشاء و منشا نیز همین طور است و انشائیات و امر و نهی و اداة تمنی و ترجی و ... اینها همه مفادشان ایجاد است پس مفاد هیئت «اضرب» ایجاد وجوب ضرب است و چون پس ایجاد و وجود همانند ایجاب و وجوب است و انفکاک بینشان محال است و مولائی که می گوید «ان جاءک زید فاکرمه» به هیئت «اکرم» انشاء وجوب کرد و باید وجوب هم بلافاصله موجود شود و همانطور که تفکیک بین وجوب و ایجاب مستحیل بود تفکیک بین منشا و انشاء نیز مستحیل است و هم زمان با انشاء، وجوب باید وجوب محقق شود و نمی تواند شرط «ان جاءک» شرط وجوب باشد، بلکه باید شرط اکرام باشد یعنی اکرام عند المجیء واجب باشد، نه اینکه وجوب اکرام عند المجیء حاصل شود و چطور ممکن است که مولی الان انشاء وجوب کند و بگوئیم تحقق وجوب مشروط به آمدن زید است.

استاد این اشکال را عمده اشکالات می دانند .

جواب اشکال: بله تفکیک بین وجوب و ایجاب محال است و نیز تفکیک بین انشاء و منشا محال است ولی فرض آن است که منشا در جمل شرطیه وجوب معلق است، نه وجوب مطلق و آنچه را متکلم در «ان جاءک زید فاکرمه» انشاء می کند وجوب علی تقدیر المجیء است و اگر این منشا اوست انفکاک آن از انشاء محال است. پس آنچه انشاء می کند وجوب مطلق نیست بلکه وجوب مشروط به مجی است و به قول شما انفکاک منشا از انشاء محال است و چون منشاء وجوب مشروط به مجیء است پس ممکن نیست الان وجوب فعلی باشد و بدون شرط حاصل شود و الا انفکاک لازم می آید.

بنابراین برای فرار از انفکاک باید دید منشا چه بوده است؟

منشا وجوب علی تقدیر المجیء است و انشاء نیز انشاء وجوب علی تقدیر است نه انشاء وجوب مطلق .

استاد بر این فرمایش آخوند اشکال مصادر بر مطلوب می کرد[2] ؛ زیرا بحث ثبوتی است و بیان آخوند اثباتی است و ما می خواهیم بگوئیم ثبوتا محال است که انشاء الان باشد و منشا بعد حاصل شود و انفکاک بین وجود و ایجاد غیر ممکن است. پس منشا هم از انشاء جدا نمی شود. ما قبول داریم که در عالم ظهور لفظی و دلالت، ظاهر آن است که وجوب معلق بر شرط است ولی ما با برهان ثبوتی استحاله انفکاک بین انشاء و منشا می گوئیم: بما اینکه الان انشاء وجوب می شود پس الان باید منشا هم حاصل شود؛ زیرا انشاء معلق نشده است.

پس بهتر است بگوئیم در حقیقت ایجاب اعتبار و انشاء وجوب علی ذمة الغیر است که اساسا انشائیات به قول استاد ابراز از یک اعتبار نفسانی است و در ممکن است معتبر اعتبار را مطلق و بدون قید کند یا آن را بر ذمه به نحو مقید اعتبار کند و همانطور که علم ذات اضافه به عالم و معلوم است و ممکن است علم بالفعل حاصل شود ولی معلوم متاخر باشد - البته بنا بر قول به اینکه معلوم اولی آنی که در ذهن است، نیست و الا هیچ وقت معلوم اولی از علم جدا نمی شود - در مورد اعتباریات هم همین طور است و ممکن است الان مولی شیئی را اعتبار کند ولی معتبر مولی ثبوت شیء یا حرمان عبد در فردا باشد و مانعی ندارد که هیئت انشاء باشد، ولی نه انشاء به معنای ایجاد، بلکه عبارت از ما فی الضمیر متکلم باشد و آن اعتبار ثبوت اکرام علی تقدیر مجیء باشد.

بنابراین آنچه را معتبر اعتبار کرده است ممکن است امر متاخر و مقید باشد ولو اعتبار الآن باشد و الان اعتبار کند ثبوت لزوم اکرام بر ذمه عبد علی تقدیر المجیء .

و به عبارت دیگر: قیاس تکوینیات با انشائیات اعتباری مع الفارق است. انفکاک بین ایجاد و وجود در زمان حتی در مرتبه محال است و هکذا کسر و انکسار ولی انشاء بمعنی ابراز اعتبار دائر مدار معتبر است .

به نظر می رسد شاید مرحوم آخوند هم در جواب خود از اشکال انفکاک به همین نقطه نظر داشته باشد .

و سیاتی اشکال سوم بر معنا .


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo