درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: کفایت امتثال تفصیلی تعبدی

گفتیم که نه دلیل شرعی و نه عقلی بر وجوب تقدم امتثال تفصیلی بر اجمالی نیست و مشهور هم قائل به عرضیت این امتثال تفصیلی و اجمالی شده اند. البته روشن است که این بحث ما هم در شبهه موضوعیه است و هم حکمیه.

در این میان تنها مرحوم نایینی و عده ی کمی قائل به طولیت بودند.

مرحوم اصفهانی هم بعد از نقل و رد کلمات نایینی می فرماید: می شود با اطلاق دلیل شرعی اعتبار تفصیلیت را رفع کرد چون شارع می توانست ولو با جعل دوم ان را لازم بداند پس از عدم بیان کشف می شود که برائت جاری است ج2/114

امام خمینی: کلام نایینی کلام گزافی نیست گرچه در انتها ان را رد می کند و تفصیلیت را لازم نمی داند اما کلام نایینی کلام مستبعدی نیست. تهذیب الاصول2/360

اگر امتثال تفصیلی تعبدی (امتثال تفصیلی با ظن معتبر) امکان دارد ایا مقدم بر امتثال اجمالی است؟

مرحوم نایینی: تا امتثال تفصیلی امکان داشته باشد چه وجدانی و چه ظنی مقدم بر امتثال اجمالی است چون ظن معتبر را شارع در رتبه علم قرار داده است و هر اثر علم را ظن هم دارد پس ادله تقدیم امتثال تفصیلی وجدانی این جا هم می اید.

و شاهد این کلام این است که در جایی که امکان تحصیل علم هست و انفتاح باب علم است می شود به ظن معتبر عمل کرد چون ظن هم بعد از حجیت مانند علم است.

بعلاوه این که این کلام طبق مشهور بود اما طبق نظر خود نایینی که حجیت ظن را تتمیم کشف ( به تعبیر دیگر جعل طریقیت یا جعل علیمت) می داند که واضح تر است که شارع 70 درصد کشف ظن را 100 در صد قرار داده است.

سپس نایینی می گوید: در فرض امتثال تفصیلی وجدانی دیگری مجالی برای امتثال اجمالی نمی ماند و جایی برای احتیاط نیست یعنی اگر قبله را وجدانا کشف کردید دیگری وجهی ندارد که به 4 طرف نماز بخوانیم اما در امتثال تفصیلی تعبدی بعد از امتثال تعبدی می شود به 4 طرف نماز بخواند. چون احتیاط همیشه حسن دارد اما باید موضوع باشد که موضوع ان احتمال عدم درک واقع است که در موارد امتثال تفصیلی ظنی احتمال عدم درک واقع وجود دارد چون علم وجدانی نداشتیم.

البته واضح است که این رابطه طولیت دارد که اول باید امتثال تفصیلی ظنی بکند و بعد احتیاط بکند و امتثال اجمالی کند چون اگر اول امتثال تفصیلی ظنی کرد دیگر موضوع برای امتثال ظنی نمی ماند چون همان اول به 4 طرف نماز خواند و دیگری جهتی برای امتثال ظنی نمی ماند.

پس از این کلام روشن می شود وجه کلام شیخ که فرمود در موراد شک بین قصر و اتمام باید احتیاط کند و هر دو را بخواند باید اول تمام بخواند بعد قصر.

اما در همین مساله در مقابل شیخ محقق شیرازی شاگرد شیخ عکس کلام او را می گوید که باید اول قصر بخواند بعد اتمام.

در این صورت امتثال ظنی مقدم بر امتثال اجمالی نیست چون اعتبار ان در فرض عدم امکان احتیاط است و در این جا احتیاط ممکن است

اشکال شهید صدر: امتثال ظنی مقدم بر اجمالی نیست حتی بنا بر مبنای تتمیم کشف و جعل طریقیت.

دلیل: در مواردی که امتثال تفصیلی علمی وجه تقدم نایینی این بود که انبعاث از امر مقدم بر انبعاث از احتمال امر است و این دلیل نمی تواند ثابت کند که امتثال ظنی مقدم بر اجمالی است چون در امتثال ظنی منبعث از احتمال هستیم و در امتثال اجمالی هم منبعث از احتمال امر هستیم پس هر دو از این جهت مشترک اند و وجهی بر تقدیم یکی بر دیگری نیست.

اشکال: طبق مبنای نایینی ظن که علم شد پس انبعاث از ظن انبعاث از علم است

جواب: در هر صورت ظن علم تعبدی شد پس باز هم انبعاث از ذات شی نیست پس در حقیقت مبنای نایینی با دیگر مبانی تفاوتی ندارد چون اثار واقعی علم به صرف حجیت ظن را که نمی شود به ظن داد. پس در هر دو صورت منبعث از ظن هستیم.

اما اگر مبنای ما در تقدیم امتثال ظنی بر اجمالی اجماع بود که عبادات تارک طریق اجتهاد و تقلید باطل است که قبلا گفتیم در این صورت درست است و امتثال ظنی مقدم است بر اجمالی چون طبق این دلیل اگر شخص اجتهاد می کرد یا تقلید در هر صورت ظن به حکم داشت و این ظن را طبق اجماع مقدم بر امتثال اجمالی دانسته اند پس طبق این دلیل امتثال ظنی مقدم بر اجمالی می شود.

اما اگر مبنا در امتثال تفصیلی وجه سوم که لعب به امر مولی بود:

که در این صورت لعب به امر مولی نیست چون غرض عقلایی درامتثال اجمالی وجود دارد که ان درک واقع است چون در امتثال ظنی احتمال خلاف است و با امتثال اجمالی دیگر احتمال خلافی نمی ماند پس با وجود غرض عقلایی امتثال اجمالی می شود مقدم بر امتثال ظنی شود.

پس طبق 2 مبنا امتثال ظنی مقدم نیست و طبق مبنای اجماع امتثال ظنی بر اجمالی مقدم است.