درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: اجتماع امر و نهی

اولا: مثال اجاره مرحوم نایینی درست نیست که در بعضی از اقسام ان دو امر طولی وجود ندارد و اما چون مساله فقهی است ما بحث نمی کنیم. رجوع شود.

ثانیا: این که مرحوم نایینی گفت: امر و نهی به دو شی تعلق گرفته است خروج از موضوع است چون موضوع در اجتماع امر و نهی این بود که امر و نهی به یک شی تعلق گیرد اما طبق توجیه مرحوم نایینی: امر به ذات صوم و نهی از صوم با قصد قربت شده بود.

استاد: بحث مرحوم نایینی در حل عبادات مکروه بود پس ایشان می خواست بگوید که عبادات مکروه از مصادیق اجتماع امر و نهی نیست. لذا اشکال اقای خویی وارد نیست.

ثالثا: کلام مرحوم نایینی خلاف ظاهر ادله عبادات مکروه است چون ظاهر ادله این است که همان عملی که مستحب است همان عمل کراهت هم دارد مثلا نوافل مبتدئه[1] با این که مستحب است اما در زمان های خاصی مکروه است پس خود عمل در زمانی مستحب و در زمانی مکروه است.

استاد: مرحوم نایینی در صدد حمل عبادات مکروه بود چون همان طور که اخوند گفت هم باید جوازی و هم امتناعی مشکل عبادات مکروه را حل کنند البته این که حمل مطابق با ظاهر ادله باشد یا نه؟ که این جای بحث دارد که در ادامه خواهیم پرداخت و البته به ادعای نایینی هم مربوط است که اگر بخواهد بگوید ظاهر ادله همین توجیه ما است، اشکال اقای خویی وارد است. و اگر بخواهد بگوید نه ظاهر این نیست اما چون به محذور برخورد کردیم لابد از حمل هستیم لذا باید ظاهر ادله حمل شود در این صورت اشکال اقای خویی وارد نیست اما این که حمل نایینی بهتر است یا اخوند در ادامه مشخص می شود.

رابعا: دلیل استحباب صوم دال بر این است که امساک با قصد قربت مستحب است و دلیل کراهت می گوید قصد قربت مکروه است پس قصد قربت هم مکروه و هم مستحب شد.

استاد: در این جا اقای خویی تعبد را به معنی قصد قربت برداشت کرد که می خواست بگوید که متعلق امر و نهی یکی شد که قصد قربت است.

پس امساک با قصد قربت مستحب است و امساک با قصد قربت مکروه است والا امساک بدون قصد قربت نه مکروه و نه مستحب است. پس وقتی گفته می شود امساک مستحب است یعنی هم امساک مستحب است و هم قصد قربت مستحب است پس قصد قربت در دلیل استحباب، مستحب و دلیل کراهت مکروه شد.

تنها تفاوت مرحوم نایینی این است که ایشان قصد قربت در متعلق امر اول را قابل اخذ نمی داند و به متمم جعل نیاز است اما در هر صورت قصد قربت در متعلق امر اخذ شد.

اما اخوند که اخذ قصد قربت در متعلق امر را جایز نمی دانست این اشکال به او وارد نیست.

استاد: این اشکال اقای خویی بر اساس تقریب خود ایشان است اما بنا به تقریب ما، قصد قربت را از کلام نایینی نفهمیدیم. اشکال بعدی اقای خویی هم بنا به همین تقریب است که تعبد در کلام مرحوم نایینی را به معنای قصد قربت برداشت کرد.

خامسا: اگر فرض کنیم که قصد قربت در متعلق امر محفوظ نیست اما امساکی که با قصد قربت است فقط حصه عبادی است پس حتی بنا به مبنای اخوند که می گوید قصد قربت در متعلق امر ماخوذ نیست با این حال نمی گوید که صوم بدون قصد قربت مصداق مامور به است بلکه مامور به صوم با قصد قربت است پس وقتی که فرد مستحب: صوم با قصد قربت است فرد مکروه هم صوم با قصد قربت است پس حتی به مبنای اخوند هم قصد قربت لازم است لکن به حکم عقل پس باز هم حصه با قصد قربت مصداق صوم است. پس روزه با قصد قربت فرد مستحب و مکروه شد.

به عبارت دیگر: این که اقای نایینی می گوید قصد قربت هم به ان امر و نهی تعلق گرفته است درست نیست چون ایشان نمی خواهد بگوید که امساک نکن ولی قصد قربت کن و ثواب روزه را ببر چون اگر بگوییم امر به قصد قربت تعلق گرفته نتیجه همین می شود که تنها قصد قربت مستحب است نه امساک پس در حقیقت ایشان می خواهد بگوید امساک با قصد قربت مستحب است در نتیجه امساک با قصد قربت هم مستحب و هم مکروه شد پس بازهم هم اجتماع امر و نهی شد.

بله اگر کلام نایینی ناظر به این بود که صرف قصد قربت مکروه است بدون امساک و قصد قربت هم مأخوذ در متعلق امر نبود در این صورت اجتماع امر و نهی نمی شد چون قصد قربت مکروه است اما در مقابل قصد قربت امر ندارد پس مستحب ذات صوم می شود و قصد قربت مکروه می شود در این صورت اجتماع امر و نهی نمی شود و کلام مرحوم نایینی صحیح است.

پایان اقای خویی هم نظر با اخوند می شود که هم فعل و هم ترک مصلحت دارد البته صوم یوم عاشورا مستحب متزاحم می شود اما چون ضدین لاثالث نیست اشکال نایینی وارد نیست که ضدین لاثالث و نقیضین امر و نهی به ان معنی ندارد لذا دو مستحب متزاحم می شود پس تعبیر عبادات مکروه درست نیست.

سپس اقای خویی می گوید: این کلام اخوند با ظاهر روایات سازگار نیست چون طبق کلام اخوند ترک مصلحت دارد اما ظاهر روایت فعل مکروه است اما چون اجتماع امر و نهی را محال دانست لابد از توجیه ظاهر شد پس این حمل با قرینه انجام شده است.

ان قلت: اگر باید خلاف ظاهر را مرتکب شویم چرا به خلاف ظاهر مرحوم نایینی پناه نبریم؟

قلت: توجیه مرحوم نایینی علاوه بر این که خلاف ظاهر است محذورات دیگری هم داشت که اگر قصد قربت در متعلق امر و نهی مأخوذ باشد محذور اجتماع امر و نهی بر میگردد و اگر طبق مبنای اخوند محال باشد که قصد قربت در متعلق امر اخذ شود اما چون حصه ای واجب است که قصد قربت داشته باشد باز هم محذور اجتماع امر و نهی باقی است. اما سخن اخوند این مشکلات را نداشت و اجتماع امر و نهی نمی شد.

توجیه اخوند هم مشکل را حل نمی کند چون بحث ما در جایی است که مستحب بدل ندارد یعنی صوم یوم عاشورا باید در عاشورا گرفته شود نه تاسوعا.

پس اخوند گفت هم فعل و هم ترک مصلحت دارد و مصلحت ترک ارجح است که از مداومت ائمه به ترک معلوم می شود پس از طرف دیگر روزه هم مستحب است.

پس اگر ترک ارجح باشد دیگر نمی توان روزه گرفت چون وقتی مولی امر به اهم می کند دیگر نمی توان مهم را به خاطر مولی انجام داد چون امر به اهم کرده است لذا با فعل مرجوح قصد قربت نمی شود کرد چون مولی امر به اهم کرده است لذا امکان ندارد روزه را به قصد قربت اورد.

ان قلت: در ترتّب که مهم را به خاطر مولی می اورند در صورت ترک اهم و کسی که ترتب را قبول دارد از این ناحیه مشکلی نیست.

قلت: تفاوت ترتب و بحث ما این است که در تربت ضدین است اما در محل بحث نقیضین است یعنی در این جا به خاطر مولی نمی شود ترک اهم کند یعنی به خاطر مولی افطار را ترک کند و روزه بگیرد پس این که به خاطر مولی روزه بگیرد صحیح نیست چون مولی امر به اهم کرده است.

اما در بحث تربت چون ضدین است و مثلا اگر عبد انقاذ قریق نکرد معقول است که به خاطر مولی نماز بخواند نه این که مثلا خواب شود اما در این جا چون نقیضین است یعنی یا فاعل است یا تارک معنی ندارد که بگوید به خاطر مولی روزه گرفتم چون مولی امر به اهم کرده است.

ان قلت: در این جا هم نقیضین نیست چون همان طور که اقای خویی گفت حالت سومی هم ممکن است که امساک بدون قصد قربت باشد که در این صورت این جا هم مثل بحث ترتب می شود.

قلت: در جلسه بعد در ضمن بیان نظریه استاد جواب این اشکال خواهد امد.