درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: تلازم/ اقتضاء نهی بر فساد /بررسی ادله

در بحث گذشته وارد بررسی براهین اقتضاء نهی بر فساد شدیم که گفتیم ضمن مقدمات آتی بررسی می شود

آیا صرف داشتن مصلحت هر چند مغلوبه می تواند موجب تقرب شود؟

در برهان دوم بیان شد که وجود مفسده فعلی ،نافی مصلحت راسا نیست بلکه ممکن است مصلحت وجود داشته باشد و بر فرض وجود مصلحت، حتما مغلوب است چون با مصلحت غالب نهی معنی ندارد

در فرض وجود نهی و مصلحت در فعل سه حالت متصور است

    1. مصلحت غالب باشد و مفسده مغلوب باشد

    2. مصلحت و مفسده مساوی باشد

    3. مصلحت مغلوب باشد و مفسده غالب

با وجود نهی دو فرض اول و دوم محذور دارد لذا فرض سوم صحیح است

فرض اول سر از محذور ترجیح مرجوح بر راجح در می آورد چرا که با وجود مصلحت غالب نهی مولی در حالی که مغلوب است ترجیح مرجوح راجح است که قبیح است

در فرض دوم باید حکم به تخییر شود نه این که نهی شود و تقدیم نهی و بر مصلحت با وجود تساوی ترجیح بلا مرجح است که قبیح است

بنابر این فرض اول بلا محذور باقی می ماند

این بحث در حقیقت بحث کلامی (لوازم تحقق عبادت) می باشد اما در اصول نیز بحث می شود که جایگاه این مقال در اصول بحث تعبدی و توصلی است .

    1. قصد امر موجب تقرب می شود

    2. قصد محبوبیت موجب تقرب می شود

    3. قصد ملاک موجب تقرب می شود

مرحوم صدر اقتراب را به معنی دوم و سوم ممکن دانست

جامع آنچه در عبادت لازم است قصد تقرب است و قدر متیقن از قصد تقرب قصد امر است اما در حصول تقرب با قصد ملاک اختلاف است و عده ای قائل به امکان هستند.

تفاوت قصد محبوبیت و قصد امر در جایی روشن می شود که امری نباشد و محبوبیت ثابت شود مثلا اخبار از محبوبیت شود در این صورت با قصد محبوبیت تقرب حاصل است

تفصیل در تقرب با قصد ملاک

ملاک سه قسم است معنوی روحی مادی

اگر ملاک و مصلحت ،معنوی باشد قصد این ملاک موجب تقرب است

اما اگر مصلحت معنوی نباشد یا نحو اضافه ای به خداوند متعال دارد یا ندارد در صورتی که مصلحت معنوی نباشد آنچه باعث تقرب می شود نحو اضافه است یعنی قصد ملاک نحو اضافه ای به خداوند داشته باشد. اضافه به پروردگار وقتی معنی پیدا می کند که با یقین به صدق و اثر عمل شود و نه به امید صدق و الا اگر با احتمال صدق قصد ملاک شود موجب تقرب نمی شود مثلا اگر در شریعت اخبار از اثری برای عمل خاص شود و اتیان عمل به امید نیل به آن اثر باشد اما نه با اطمینان بلکه به صرف احتمال در این صورت بر این چنین نیتی تقرب صدق نمی کند

مثلا با وجود اخبار از وجود اثر برکت و ازدیاد روزی برای فلان نماز با چنین قصدی و روزی نماز خوانده شود با وجود باور و تصدیق خداوند در اخبار از چنین اثری برای فعل.

این بحث سوم در جایی مطرح می شود که بگوییم قصد این امور موجب تقرب می شود

جواب این سوال در سوال بعدی است

مبغوضیت یا وصف عمل است ویا وصف عامل

بنابر این که مفسده به معنای مبغوضیت باشد با وجود مفسده عمل ناخوشایند مولی است و این عمل موجب تقرب نمی شود

اگر مفسده به معنای مبغوضیت نباشد بحث می شود آیا مصلحت مغلوبه موجب تقرب می شود یا نه؟ این مباحث بنابر مغلوبیت مفسده مطرح است

وقتی فعل ذاتا مبغوض باشد صلاحیت تقرب ندارد چه خبر داشته باشیم یا نه چون برای قصد تقرب ا قتضاء و صلاحیت تقرب لازم است لذا با قصد خیر خواهی و انگیزه خیر نمی شود عملی که اقتضاء تقرب ندارد مقرب باشد .

گفتیم مفسده و مصلحت قابل اجتماع هستند و در زمان واحد می شود دو فعل از مکلف سر زند که یکی قربی باشد و دیگری موجب ابتعاد باشد.منظور از فعل واحد از منظر عرف است نه به دقت عقلی .

    1. عموما قائل به عدم امکان ا جتماع محبوبیت و مبغوضیت در فعل واحد هستند چون این دو ضدین هستند و ضدین لا یجتمعان.

    2. در فعل واحد با اختلاف جهات یا آثار فعل، اجتماع محبوبیت و مبغوضیت ممکن است مثلا به جهت مصلحت محبوبیت داشته باشد و به جهت مفسده مبغوضیت .

محبوبیت برایند مصالح و مفاسد و برایند یک فعل است یعنی بعد از کسر و انکسار یا محبوبیت دارد یا مبغوضیت

شاهد مطلب این است که اگر مولی عامل بالمباشر بود نه عامل بالتسبیب(طالب از غیر عامل بالتسبیب است) یا انجام می دهد یا ترک می کند و نمی شود هم محبوب باشد هم مبغوض باشد چون جهات در مقام عمل قابل تفکیک نیستند لذا دو جهت قابل جمع در یک عمل نیستند پس محبوبیت و مبغوضیت ضدین هستندبر خلاف مصلحت و مفسده در نتیجه محبوبیت غالب و مغلوب که اجتماع کنند معنی ندارد اما در مصلحت و مفسده غالب و مغلوب معنی دارد.