درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط

تفسير القمي أَبِي عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ- ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ فَإِنَّا نَدْعُو فَلَا يُسْتَجَابُ لَنَا- قَالَ لِأَنَّكُمْ لَا تَفُونَ لِلَّهِ بِعَهْدِهِ- وَ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ - وَ اللَّهِ لَوْ وَفَيْتُمْ لِلَّهِ لَوَفَى اللَّهُ لَكُمْ.[1]

    1. استدلال به مفهوم نمی باشد بلکه ظهور اوفوا در تعیینیت است یعنی معینا باید وفا به عهد من کنید پس اثر منحصرا مترتب بر وفاء به عهد است.

    2. استدلال امام به منطوق آیه است یعنی وعده استجابت منوط به وفای به عهد است و در صورت فقدان وفاء به عهد وعده منتفی است خداوند تعهدی به بندگان داده است که ادعونی استجب لکم که منوط و مشروط است به وفای به عهد خود و آن عهد این است: "الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدو ا الشیطان" یک تعهدی بندگان دارند که عبادت شیطان نکنند و تعهدی خداوند دارد که استجب لکم و تعهد خداوند منوط به وفای به تعهد بندگان است لذا تعهد خداوند مشروط بوده است نه مطلق لذا به منطوق استدلال کرده ند

وَ رُوِيَ أَنَّهُ سُئِلَ الصَّادِقُ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي قِصَّةِ إِبْرَاهِيمَ ع قٰالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هٰذٰا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كٰانُوا يَنْطِقُونَ قَالَ مَا فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ وَ مَا كَذَبَ إِبْرَاهِيمُ ع قِيلَ وَ كَيْفَ ذَلِكَ؟ فَقَالَ إِنَّمَا قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كٰانُوا يَنْطِقُونَ فَإِنْ نَطَقُوا فَكَبِيرُهُمْ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ يَنْطِقُوا فَكَبِيرُهُمْ لَمْ يَفْعَلْ شَيْئاً فَمَا نَطَقُوا وَ مَا كَذَبَ إِبْرَاهِيمُ ع‌[2]

از امام صادق علیه السلام سوال شد از فعل حضرت ابراهیم که بعد از انهدام بتها گفت ﴿قال بل فعله کبیرهم هذا فاسالوهم ان کانوا ینطقون﴾

حضرت فرمودند نه بت بزرگ بتها را شکست نه ابراهیم دروغ گفت بلکه ابراهیم گفت ﴿فاسالوهم ان نطقوا فکبیرهم فعل وان لم ینطقوا فلم یفعل﴾ یعنی اگر می توانند بتها سخن بگویند بت بزرگ شکسته است و حال که سخن نمی گویند پس بت بزرگ کاری نکرده است .

عبید بن زراره قال قلت لاب عبد الله علیه السلام قوله عزوجل فمن شهد منکم الشهر فلیصمه قال ما ابینها من شهد فلیصمه و من سافر فلا یصمه.[3]

    1. عده ای معتقدند ادات شرط مورد بحث علم اصول ادات شرطی است که مفادش صرفا تعلیق باشد اما اداتی که خودش دارای مفهوم اسمی است مورد بحث نیست و کلمه من از اداتی است که صرفا از آن تعلیق نمی فهمیم بلکه دارای مفهوم اسمی است . طبق این ادعا تنها حرفی که در علم اصول مورد بحث است ان می باشد چون ما هم معنای اسمی دارد .

    2. در این آیه قرینه وجود دارد در ذیل آیه می فرماید "او کان علی سفر فعدة من ایام اخر"هر کس در سفر است فعدة من ایام اخر لذا روایت در مقام افاده مفهوم از جمله شرطیه نیست و کلام حضرت بیان همین ذیل است.

قَالَ الْمُخَالِفُ إِنَّ الْحَكَمَيْنِ لِقَبُولِهِمَا الْحَكَمَ كَانَا مُرِيدَيْنِ لِلْإِصْلَاحِ بَيْنَ الطَّائِفَتَيْنِ فَقَالَ هِشَامٌ بَلْ كَانَا غَيْرَ مُرِيدَيْنِ لِلْإِصْلَاحِ بَيْنَ الطَّائِفَتَيْنِ فَقَالَ الْمُخَالِفُ مِنْ أَيْنَ قُلْتَ هَذَا قَالَ هِشَامٌ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْحَكَمَيْنِ حَيْثُ يَقُولُ إِنْ يُرِيدٰا إِصْلٰاحاً يُوَفِّقِ اللّٰهُ بَيْنَهُمٰا فَلَمَّا اخْتَلَفَا وَ لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُمَا اتِّفَاقٌ عَلَى أَمْرٍ وَاحِدٍ وَ لَمْ يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا عَلِمْنَا أَنَّهُمَا لَمْ يُرِيدَا الْإِصْلَاحَ رَوَى ذَلِكَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ‌[4]

هشام بن حکم گفت آن دو اراده اصلاح نداشتند طرف مناظره گفت از کجا چنین می گویی هشام به این آیه استدلال کرد که: ﴿"ان یریدا اصلاحا یوفق الله بینهما"﴾ تمامیت استدلال هشام بهآیه در این است که جمله شرطیه مفهوم داشته باشد که اگر اراده اصلاح نداشته باشند صلح و صفا بر قرار نخواهد شد .