درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: مفاهیم/مفهوم شرط/دلالت روایات

روایاتی که امام علیه السلام علاوه بر منطوق به مفهوم تصریح کرده اند که در دوره سابق اصول روایات بسیاری مطرح شد.

در این دسته از روایات سوال عام و مطلق است و امام به منطوق و مفهوم تصریح می کنند .

در گروه دوم روایات امام جواب سائل را به منطوق دادند و به منطوق بسنده کردند در حالی که جواب سوال مفهوم کلام است .

دلالت گروه دوم روشن تر است چون سوال از موضوعی است که در منطوق نیست و امام به ذکر منطوق بسنده کردند.

بعضی در اشکال بر این استدلال گفته اند تصریح امام بر مفهوم دلالت دارد بر عدم مفهوم و الا باید امام منطوق را بیان می کردند و به آن بسنده می کردند و تصریح دلالت دارد لزوم بین بالمعنی الاخص نیست لذا تصریح کردند.

در این نوع آیات و روایات اکثر فقهاء معنایی برای این آیه و روایت قائلند که این معنی در واقع مفهوم آیه و روایت است این نشان می دهد ارتکازا عقلا و عرف از جمله شرطیه مفهوم می فهمند که عند المواجهه با جمله شرطیه چنین معنی می کنند و الا نباید عموم فقها چنین معنایی را قائل می شدند .

مثلا مرحوم صدر اشکال کردند به مرحوم آخوند که با عدم قبول مفهوم در اصول در فقه کثیرا ما استدلال به مفهوم کرده اید و این نشان دهنده این است که مرحوم آخوند ارتکازا برای جمله شرطیه مفهوم می بینند .

﴿وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَ لاَ مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذٰلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[1]

این آیه دلالت می کند اگر دو شرط عنت و طول وجود نداشته باشد ازدواج دائم با امه صحیح نیست .

در آیه چند حکم مستفاد است اما ذلک لمن خشی العنت به صدر آیه ارتباط دارد و به دو فقره بعد ارتباط ندارد لذا دو شرط وجود دارد همچنین ان تصبروا به صدر ارتباط دارد.

مرحوم سید می فرماید احتیاط در ترک ازدواج با امه است و در صورت نبود دو شرط تمکن و اذیت با امه ازدواج نکند .[2]

خیلی از فقها استناد کرده اند به این آیه شریفه بر عدم صحت ازدواج با امه و این معنی از مفهوم "ومن لم یستطع "استفاده می شود .

البته بعضی از فقها عقیده دارند جمله شرطیه با من مفهوم ندارد و دیگران جواب داده اند و فرقی بین جمله شرطیه با ادات شرط ان و من نمی بینند

ممکن است گفته شود این که سید فرمود احوط ترک است نشان دهنده عدم ارتکاز افاده مفهوم است .

نکته: این روایات به عنوان نمونه است و الا برای اثبات ارتکاز نیاز به تتبع بیشتر و دیدن روایات بیشتر و بررسی استناد فقها در افاده مفهوم است .

نکته: تنها آیه ای که لزوم اذن در آن مطرح است این آیه است و عذاب در معنای حدود استعمال می شود.

نکته دیگر این که در این آیه شریفه دو شرط وجود دارد و این بحث مطرح می شود که جمله شرطیه ای که دو شرط دارد انتفاء عند الانتفاء به انتفاء دو شرط است یعنی طول و عنت یا انتفاء یکی کفایت می کند؟

جَمَاعَةٌ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ أَوْ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِذَا كُنْتَ شَاكّاً فِي الزَّوَالِ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَإِذَا اسْتَيْقَنْتَ فَابْدَأْ بِالْفَرِيضَةِ.[3]

روایت دلالت دارد اگر یقین داشتی زوال شده نماز ظهر را بخوان والا نمی توان نماز را بجا آورد پس مفهوم دلالت دارد ظان در این که وقت داخل شده نمی تواند نماز را شروع کند .

صاحب حدائق می فرماید روایت دلالت بر مفهوم ندارد چون روایت ناظر به صورت ظن نیست بلکه امام حکم صورت شک و یقین را بیان می کنند که در صورت شک نافله بخواند و در صورت یقین فریضه را بجا آورد و اگر مفهوم داشت نمی فرمود ناظر به ظن نیست چون مفهوم دلالت دارد اگر یقین نداری شروع نکن و شامل ظن هم می شود پس با وجود شمول مفهوم نسبت به ظان ایشان استفاده حکم ظان از روایت را نفی می کنند .

بعضی می فرمایند کلام صاحب حدائق ناظر است به این که کلمه شک در برابر ظن و یقین است و اعتراض صاحب حدائق به تفسیر شک است گه گفته شده شک در برابر یقین است که اعم از ظن می باشد بلکه شک به معنای احتمال پنجاه درصدی است و با این تعریف از شک امام فقط حکم شک را بیان کردند و یقین را و اگر در مقام بیان حکم ظن بودند حکم ظن در ارتباط با نافله را باید می فرمودند در نتیجه روایت اصلا ناظر به ظن نیست لذا انکار مفهوم شرط نمی کنند پس اذا بدات مفهوم ندارد اما در این مورد خاص و انکار موردی شد و انکار مفهوم نمی شود .

مرحوم خوئی به صاحب حدائق اشکال می کنند و شک را ما دون قطع معنی می کنند که در این صورت حکم ظن به منطوق مستفاد است یعنی اگر شک و ظن داشتی نافله بخان و اگر یقین داشتی فریضه را بجا آور.

نکته: بنابر قول به عدم ذکر حکم ظان این که امام ظن را مطرح نکردند ممکن است به جهت کراهت در صلاة حین زوال باشد چرا که در پنج وقت نماز خواندن کراهت دارد هنگام طلوع ،هنگام غروب ،هنگام زوال و بعد از نماز صبح و بعد از نماز عصر، البته بعضی فقها نوافل ذات سبب را استثناء کرده اند و عموم متاخرین نوافل ذات سبب و نماز قضا را بعد از نماز صبح و نماز عصر مکروه نمی دانند .

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَا بَأْسَ أَنْ تَكُونَ التَّمَاثِيلُ فِي الثَّوْبِ- إِذَا غُيِّرَتِ الصُّورَةُ مِنْهُ. [4]

در این روایت شرط متاخر است که بنابر نظر کسانی که در صورت تاخر شرط مفهوم را قائل بودند نیز مفهوم ثابت است مرحوم صدر برای تاخر شرط نسبت به افاده مفهوم خصوصیت قائل است و مسلم می داند این امر را. [5]

مفهوم دلالت دارد اگر صورت کامل باشد نماز مشکل دارد.

ممکن است گفته شود به قرینه لا باس حکم مستفاد وضعی است چون عموما از بأس حکم وضعی استفاده می کنند .

در ارتباط با حکم صورت و جزئیات مساله در بحث فقه مبحث لباس مصلی مفصل بحث شد.