موضوع: تفسیر آیۀ 84

 «وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحين» مائده/84

 

 در میان اقوام و امت ها، امت اسلام شاهدین هستند «كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدا» بقره/ 143 اما در آیۀ 84 مائده روی سخن مسیحی ها با افراد معترض یا مردّد است که چرا شما تسلیم حق نمی شوید؟ چه این تردید و اعتراض بالفعل باشد و یا این پاسخ قبل از بروز و ظهور آن باشد. می گویند جایی برای اعتراض و تردید نیست. وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ: ما استفهامیه است یعنی أیّ شیءٍ؟ چه بهانه و دلیلی داریم که ایمان نیاوریم. عکس العمل انسان نسبت به حق تسلیم است. بعد از معرفت و علم و اتمام حجت دیگر بهانه ای نداریم که ایمان نیاوریم. «لنا» جار و مجرور متعلق به محذوف مثل حصل. جمع بودن نُؤمنُ حکایت از این دارد که برای جامعه و همۀ ما مطلب روشن شده پس همه باید ایمان بیاوریم. لا نُؤْمِنُ بِاللَّه: مگر خدا را قبول نداشتند؟ واژۀ «الله» در قرآن خدای همه جانبۀ تشریعی تکوینی حاضر ناظر است. خدا خودش را به وسیلۀ رسولش برای ما روشن کرده، خدایی که درضمن قرآن و رسولش تجلی کرده است. وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ این جمله عطف بر الله است یعنی قرآن و رسول که دو آیۀ بینه از سوی خدا هستند. در آیات «...حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ*رَسُولٌ مِنَ اللَّه...» بینه/1و2 خود رسول به عنوان بینه معرفی شده است. «وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ» آنچه از حق سراغ ما آمده، من الحق بیان از «ما» در ما جاءَنا می باشد. مراد از این حق طبق سیاق قرآن است، یعنی مفاد قرآن حق است.

 وَ نَطْمَعُ: واو حالیه، مقتضی موجود و مانع مفقود است. به دل خود که نگاه می کنیم می بینیم دوست داریم با صالحان باشیم(اقتضای درونی) حق هم که برای ما روشن شده، مانعی هم که نیست، پس چه دلیلی برای ایمان نیاوردمان وجود دارد؟ جملۀ «ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ» فقدان مانع، و جملۀ «نَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحين» وجود مقتضی را می رساند.

 معنای طمع

 طمع یعنی امید قوی قلبی به چیزی که در دست من نیست و کسی باید آن را به دست من برساند. مثلاً طمع داریم خدا ما را مورد لطف خود قرار دهد. لطف در دست اوست. طمع بر دو قسم است ممدوح و مذموم. طمع ممدوح طمع داشتن از خداست که امیدی قوی و قابل تحقق است. اما طمع مذموم غیر قابل تحقق است. نظیر «فَيَطْمَعَ الَّذي في‌ قَلْبِهِ مَرَض» احزاب/32 چیزی را طلب کرده که مال او نیست. اما این که خدا را خوفاً و طمعاً عبادت کنیم ممدوح است و قابل تحقق. در آیۀ مورد بحث هم طمع ممدوح مراد است. زیرا خدا می خواهد آن را محقق کند. از این که نطمع به صورت جمع آمده فهمیده می شود که این سخن همۀ آنهاست. جملۀ أَنْ يُدْخِلَنا مفعول نطمع می باشد. أن مصدریه ما بعد خود را به تأویل مصدر برده و به جای مفعول می نشیند.

 أَنْ يُدْخِلَنا: پروردگار ما، ما را داخل سازد. خداوند در تحقق خواسته های ما بیشتر از تلاش و کوشش خودمان نقش دارد. مراد از أَنْ يُدْخِلَنا این نیست که ما جزء صالحان شویم. بلکه می گویند آرزو داریم خدا این کار را بکند.(نگاه توحیدی)

 کلمات «من و ما» سَم است اما واژۀ خدا برای همه شیرین است من و ما برای مخاطب خسته کننده است. تا می توانیم از فعل مجهول استفاده کنیم. دراینجا مفعول یدخل ذکر نشده لذا بعضی از مفسران آن را در تقدیر گرفته اند در حالی که اصل عدم تقدیر است و ما زمانی باید قائل به مقدر شویم که بدون آن مشکلی پیش آید. تقدیر دلیل قطعی می خواهد. گفته شده «فی الجنة» یا «مدخلاً» مقدر است. حرف متناسب با یدخلنا «فی» است اما در این آیه «مع» آمده: يُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحين آنها که مفعول را در تقدیر گرفته اند این گونه معنی می کنند: يُدْخِلَنا رَبُّنا (فی الجنة)مع القوم الصالحین. اما بنا براصل عدم تقدیر، با توجه به مع که قرینه است بر یک فعل و یدخلنا که قرینه است بر فی(این کار اصطلاحاً تضمین نامیده می شود). در سورۀ اسراء نیز درآیۀ وَ قَضَيْنا إِلى‌ بَني‌ إِسْرائيلَ اسراء/4 از این که قضینا با الی تناسبی ندارد معلوم می شود یک فعل در تقدیر است.

 تضمین اولی از تقدیر است زیرا در تضمین قرینه داریم بر مقدر و محذوف. در اینجا یُدخلنا به معنای «جعلنا» است زیرا با مع آمده از روی مع می فهمیم فعل دیگری در تقدیر است. بنابر این تقدیر آیه این گونه می شود: نَطْمَعُ أَنْ يُدْخِلَنا ربَّنا [فیهم و جعلنا] مع القوم الصالحین. فرق تضمین با تقدیر این است که در باب تضمین قرینۀ لفظی داریم بر خلاف تقدیر. اگر بگوییم یدخلنا الجنة مع القوم الصالحین در بهشت که قومیتی وجود ندارد. قوم جزء نظامات اجتماعی دنیاست. بنابراین اولین لایۀ معنایی آیه در همین دنیاست.