موضوع: ادامه بحث اولین عضو ساخته شده در نطفه
و استدل على تقدم القلب بأنه لا شك أن في المني روحا كثيرة و فيه الحر و الخثورة بما فيه من كثرة الهواء الحارة و لذلك يشتد بياضه و إذا ضربه البرد الذي هو أولى بالتجميد و التكثيف يزول خثورته و بياضه و يصير رقيقا و إذا كان كذلك فوجب أن يكون أول متكون منه هو الذي أسهل و الحاجة إليه أمس و لا شك أن الروح أسهل تكونا من العضو فإن انقلاب الأجزاء الهوائية الموجودة في المني المنقذف إلى الرحم إلى الروح أسهل من صيرورتها عضوا و الحاجة إلى تكون الروح لانبعاث القوة المصورة و اشتدادها أمس من الحاجة إلى العضو فثبت أن تكون الروح قبل تكون العضو ثم لا بد أن يكون لذلك الروح مجمع حاصر لأنه يمتنع أن يهمل الطبيعة أمر هذه الروح حتى يتحرك كيف اتفق و ينمو كيف اتفق فيجب أن يكون الجوهر الروحي أول ما يتكون و هو يجتمع في موضع واحد و يحيط به ما هو أكثف الأجزاء من المني و ليس لبعض الجوانب بأن يكون مجمعا لتلك الأرواح أولوية من الجانب الآخر- فلا بد أن يكون مجمعها هو الوسط و يكون سائر الأجزاء محيطة به كالكرة و ذلك المجمع ليس هو الكبد لأن حاجة الأعضاء إلى الغذاء بعد تكونها كما مر في إبطال مذهب ابن زكريا فإذن ذلك المجمع هو الموضع الذي استحكم مزاجه و هو القلب.
أقول: فيه نظر لأنا إن سلمنا أن أول ما يتكون من بخارية الأخلاط هو الروح- و أنه أسهل وجودا من الأعضاء و أمس حاجة إليه منها إلا أن الروح منه ما هو طبيعي- قريب الشبه مما يوجد في الأجسام النباتية من الأجزاء اللطيفة البخارية و منه ما هو حيواني يختص بالمزاج الحيواني و منه ما هو نفساني قريب الشبه بالأجرام الفلكية- فالذي يتكون منه أولا في الحيوان هو الأرواح الطبيعية و المجمع الحاصر لها هو المناسب إياها و هو الكبد ثم يضيف إليها للأجزاء الغذائية بالقوة الغاذية التي فيها- فيغتذي و ينمو و يتكامل فتزيد حاجتها حسب تكاملها في الجوهر و تزايدها في المقدار إلى منزل أعلى و موضع أشرف و أقوى فيضم إلى المجمع الأول في جانبه العالي- الذي فيه قوة الحرارة مجمع آخر روحه أصفى و أقوى و أحر و أقبل للحياة و هو القلب و هكذا يتولد سائر الأعضاء بعضها للرئاسة و بعضها للخدمة إلى أن يتم البدن بجميع ما فيه من القوى و الأعضاء كمدينة عامرة يتزايد أجزاؤها شيئا فشيئا فيحتاج إلى سلطان مطاع يخدمه الرعايا و يخدم الرعايا المساكن و المنازل و الدواب و غيرها و ربما كان وجود السلطان آخرا في السعي و العمل و أولا في الفكر و الغاية.

سه قول درباره پیدایش نخستین عضو بدن وجود دارد؛
1-کبد
2-دماغ
3-قلب
ملا صدرا استدلال زکریای رازی را که عضو نخستین را کبد می دانست نقل کرده و اشکال فخر به آن را جواب دادند و بین نظر بقراط و زکریای رازی جمع نمودند به این که تقدم زمانی با کبد است و تقدم ذاتی و رتبی با دماغ است اکنون دلیل کسانی مطرح می شود که نخستین عضو را قلب می دانند ایشان دو دلیل دارند:
دلیل اول: تشریح
دلیل دوم: در نطفه و منی هوا و حرارت زیاد است لذا رنگ نطفه بیاض و سفیدی است همچنین نطفه غلیظ است وقتی که سرما به نطفه اصابت می کند و در معرض برودت قرار می گیرد قاعدة منی باید منجمد شود و غلظت منی بیشتر گردد اما بر عکس است و با سرما غلظت و سفیدی منی از بین می رود و منی رقت می یابد حال با این حساب مناسب این است کهغ
- اول چیزی از منی ساخته می شود معونه کمتری داشته باشد یعنی ساخته شدن آن آسان تر باشد
-و از طرفی هم احتیاج به آن بیشتر باشد
لذا اولین بخشی که از منی ساخته می شود؛
-عضو نمی تواند باشد چون اجزاء عضو کثافت و غلظت دارد و رقیق نیست و از منی رقیق شده عضو نمی تواند به عنوان اولین بخش ساخته شود
-بلکه اولین بخش روح بخاری است که به جهت بخار بودن تکوّن آن سهل است و معونه ای ندارد از طرفی نیاز به ساخته شدن روح بخاری در منی هم بیشتر است به این جهت است که روح بخاری موجب ساخته شدن قوه مصوره می شود که کار تصویر و تشکیل اعضاء را در منی و نطفه به عهده دارد و منبعث از روح بخاری است و اگر روح بخاری نباشد قوه مصوره ای که از قوای نفس حیوانی است ساخته نمی شود باید قوه مصوره باشد تا تصویر و تشکیل اعضاء و خطوط را در منی و نطفه و جنین به عهده بگیرد
بنابرین ابتدا روح بخاری در نطفه ساخته می شود.
مجمع حاصر روح بخاری: این روح بخاری یک مجمع حاصر می خواهد یعنی عضوی می خواهد تا روح بخاری در آن جمع گردد زیرا اهمال در کار طبیعت نیست و روح بخاری نمی تواند در طبیعت نطفه سرگردان باشد بلکه باید سامان دهی و جهت دهی شود آن هم باید در یک عضو حاصر جمع گردد و سامان یابد از طرفی آن عضو باید در وسط بدن باشد اگر بدن را مثل کره در نظر بگیریم عضوی که می خواهد مجمع حاصر روح بخاری باشد باید در مرکز کره قرار بگیرد زیرا اگر آن عضو در هر سمت و سویی از بدن باشد دون دیگری ترجیح بلا مرجح است لذا مجمع حاصر باید در مرکز بدن باشد تا روح بخاری در آن جمع شود و از آن جا جهت دهی شود.
دو عضو در مرکز بدن است؛
1-کبد
2-قلب
اما کبد: عضو حاصر نمی تواند کبد باشد چون هنوز عضوی ساخته نشده تا آن عضو نیاز به به تغذیه داشته باشد و کبدی لازم باشد که محل قوه غاذیه باشد و امر تغذیه اعضاء را عهده دار گردد زیرا بحث در اولین عضوی است که ساخته می شود پس بنابرین آن عضو و مجمع حاصر روح بخاری، باید قلب باشد این استدلال قائلان به این قول است.
اشکال: ملا صدرا اشکالی بر این قول دارد که؛ بر فرض اولین چیزی که در منی و از منی ساخته می شود روح بخاری باشد اما چرا آن روح بخاری، روح بخاری حیوانی باشد که منبع آن قلب است؟ در حالی که روح بخاری 3 قسم است؛
1-روح بخاری طبیعی نباتی کبدی
2-روح بخاری قلبی حیوانی
3-روح بخاری دماغی نفسانی
هر کدام هم محل و مجرایی دارد و در این بین چرا نخستین بخشی که ساخته می شود روح بخاری حیوانی باشد؟ ما می گوییم:
- اول روح بخاری نباتی طبیعی کبدی ساخته می شود که عضو منبع این روح بخاری، کبد است و شبیه بخار لطیفی در نباتات است در نباتات سرسبز و زنده بخار لطیفی وجود دارد و روح بخاری شبیه آن است.
-و یک روح بخاری قلبی داریم
-و یک هم در در دماغ و مغز سر است و در شفافیت و جلاء و لطافت شبیه اجرام فلکی است زیرا دیروزیان بر این باور بودند که اجرام فلکی لطیف تر از اجسام عنصری است
پس ترتیب چنین است؛
-اول عضو کبد است که در جنین ساخته می شود
-و بعد اجزاء غذا که به روح بخاری نباتی طبیعی کبدی اضافه می شود رو به تزاید می گذارد
-بعد هم به سمت بالا و قلب می آید و در آن جا همین بخار هم قوی تر و صاف تر می شود و لطافتش فزونی می یابد و هم حرارات آن بیشتر می شود و در آنجا به روح بخاری قلبی حیوانی تبدیل می شود
-و بعد هم به دماغ و مغز سر می آید و لطافت بیشتری می یابد و روح بخاری نفسانی دماغی می شود
-و بدین صورت بعد از کبد سایر اعضاء که اول اعضای رئیسه ساخته می شود
-و بعد اعضاء مرئوسه و قوا ساخته می شود و بدین صورت مملکت بدن آماده استقبال از ملک و پادشاه بدن که نفس ناطقه و عاقله است می شود.
اعضاء رئیسه: بنا بر قول مشهور 3 عضو است:
1-کبد
2- قلب
3- دماغ
و بنا بر قول دیگری این اعضاء 7 تاست: که علاوه بر سه تای قبلی؛
4-ریه
5-اوعیه منی
6-طحال
7-مراره
جمع ملا صدرا: ایشان در این مورد می فرماید: تقدم قلب نسبی و اضافی است و نسبت آن به دماغ است نه به نسبت به کبد و لذا بین 3 قول جمع کردند و حاجی سبزواری هم در حاشیه صفحه قبل بیان فرموده است.