درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/ قمار/ حکم قمار

خلاصه جلسه گذشته: صحبت درباره حرمت تکلیفی و وضعی قمار بود؛ «القمار محرمة تکلیفا و وضعا». آیات و روایاتی را دراین‌باره مطرح کردیم و به نظر رسید که استدلال به آیات و روایات برای حرمت فی‌الجمله قمار تمام است. مراد از فی‌الجمله آن است که اصل حرمت آن در قرآن و روایات آمده است و جای تردید نیست؛ این عمل از گناهان کبیره‌ای است که بر ان عذاب وعده داده شده است. تنها نکته مبهم قمار آن است که ماهیت آن چیست؟ آیا رهان جزء ماهیت قمار است و بدون آن قمار تحقق نمی‌یابد؟ همان‌گونه که کتب لغت قمار را به «اللعب بالآلات المتعارفة للقمار مع الرهان» معنا کرده‌اند؛ یعنی رهان را جزء ماهیت قمار محسوب کرده‌اند. با این تعریف، بازی کردن با آلات قمار بدون رهان مورد شبهه است و برخی بر این اساس حکم به عدم حرمت داده‌اند. برخی از فقها بر اساس احتیاط یا برخی استدلالات، قمار را معنا کرده‌اند به «اللعب بالالات» خواه رهان باشد یا نباشد و صرف بازی با آلات، قمار است.

به نظر ما بر اساس آیات، روایات و کتب لغت، مسئله رهان امر معمولی در قمار بوده و حرمت قمار به‌خاطر رهان است وگرنه بازی با آلات فی‌نفسه معلوم نیست مبغوضیتی داشته باشد اما وقتی چیزی مبغوض شد به دنبال آن هم نباید رفت ازجمله خرید، فروش و ... . در آیات و روایات گاهی تعبیر به «لا تقربوا» داریم مثل «لاتقربوا الزنا» یعنی به آن نزدیک هم نشوید؛ زیرا معمولا وقتی به گناهی نزدیک شدیم ممکن است آن را انجام دهیم. ما هرچه در کتب لغت گشتیم که رهان جزء ماهیت قمار نباشد، آن را نیافتیم. لااقل آن است که مشکوک می‌شود که قمار هست یا نه؛ وقتی شبهه مصداقیه شد، تمسک به عام در شبهه مصداقیه جایز نیست. همان‌گونه که «اکرم العالم» مصداق مشکوک را شامل نمی‌شود ادله حرمت قمار نیز مصداق مشکوک را شامل نمی‌شود. البته از آن جهت کهه ادعای اجماع شده که لعب به آلات قمار بدون رهان هم حرام است ما هم ناچاریم احتیاط کنیم و بگوییم لعب به آلات هم انجام نشود ولی دلیل محکمی بر آن وجود ندارد.

این‌که مرحوم امام خمینی می‌فرماید اگر این ابزار از آلت قمار بودن خارج شود، حرام نیست، یعنی اگر دیگر با رهان بازی نمی‌کنند؛ معلوم می‌شود که نظر ایشان این است که وقتی با رهان بازی می‌شود، قمار بر آن صدق می‌کند ولی وقتی بدون رهان باشد، لعب به آلات بر آن صدق نمی‌کند.

اگر قول یک لغوی هم معارض با این دعا باشد، بازهم اشکالی ایجاد نمی‌کند؛ زیرا شیخ انصاری (رحمه‌الله) در اصول گفتی که قول لغوی حجت نیست مگر این‌که متعدد و عادل باشند. اگر 99 درصد لغوی‌ها چیزی بگویند اما یک‌نفر خلاف آن بگوید، قول آن یک‌نفر اعتباری ندارد.

دلیل سوم بر حرمت قمار: اجماع و عدم خلاف

تعبیرات علما گاهی به «لاخلاف» و گاهی به «اجماع» است.

علامه حلی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «القمار حرام بلا خلاف بين العلماء».[1]

صاحب جواهر (رحمه‌الله) می‌فرماید: «لا خلاف أجده فيه، بل الإجماع بقسميه عليه».[2] هم اجماع محصّل و هم اجماع منقول بر حرمت قمار وجود دارد.

مرحوم سبزواری می فرماید: «... إجماع الإماميّة، بل‌ المسلمين في الجملة».[3] نه‌تنها شیعه بلکه همه اهل سنت هم حرمت آن را قبول دارند.

در اصول خوانده‌اید که حجیت اجماع در صورتی است که کاشف از قول معصوم باشد و در جایی که آیات و روایات بر حکم وجود داشته باشد، اجماع، مدرکی است و حجیتی ندارد بلکه فقط مؤید آیات و روایات است.

دلیل چهارم: عقل[4]

عقل هم می‌گوید قمار حرام است. در تبیین دلیل عقل بتوان از این آیه استفاده نمود: ﴿إِنَّمَا يرِيدُ الشَّيطَانُ أَنْ يوقِعَ بَينَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيسِرِ وَيصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾،[5] شیطان به‌وسیله قمار بین انسان‌ها دشمنی ایجاد می‌کند. وقتی کسی در منزل شما بنایی می‌کند شما با دل خوش مزد او را پرداخت می‌کنید زیرا زحمت کشیده است اما کارش را درست انجام ندهد و کم‌کاری کند، ناراحت می‌شوید که چرا به او پول بدهید. انسان‌هایی که این‌قدر دقیق هستند و درمقابل پول پرداختی کار می‌خواهند اگر بخواهند مانند قمار در مقابل هیچ، به کسی چیزی پرداخت کنند، باعث دشمنی و بغض می‌شود که شخص مقابل، بدون هیچ خدمتی اموال او را گرفت.

نگاه ما هم نباید شخصی باشد که مثلا اگر رهان خیلی ارزشی نداشت بغض ایجاد نمی‌شود یا اگر کسی با قمار زندگیش را نجات دهد برایش خوب شده بلکه باید نگاه نوعی داشته باشیم، در نوع قمارها، دشمنی و عداوت شکل می‌گیرد.

وقتی شیطان به ‌وسیله قمار دشمنی ایجاد می‌کند، از یاد خدا بازمی‌دارد و باعث ترک نماز می‌شود، حکمت حرمت قمار این است که این مسائل زشت تحقق نیابد در این صورت عقل هم حکم بر حرمت این عمل می‌دهد.

مبحث دوم: حرمت وضعی قمار

قمار علاوه بر حرمت تکلیفی، حرمت وضعی هم دارد و شخص، مالک آنچه از قمار به دست آورده نمی‌شود و نمی‌تواند در آن تصرف کند.

﴿يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾؛[6] رجس یعنی باید از آن مال به دست آمده هم دوری کرد. لذا اگر بچه قمار کرد، ولی باید آن پول را برگرداند و کسی مالک آن پول قمار نمی‌شود.

علامه حلی می‌فرماید: «القمار حرام، و كذا ما يؤخذ بسببه».[7]