درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/قمار /بازی با غير آلات قمار همراه رهان

خلاصه جلسه گذشته

صحبت درباره قمار و بازی با غیرآلات متعارف همراه با رهان بود، مثلاً فوتبال و بازی‌هایی معمولی که آلات قمار نیستند اما اگر با رهان انجام شوند (مبلغی را برای کسی که برنده شود قرار دهند)، آیا این مسابقات حرمت تکلیفی دارند یا ندارند؟

حرمت تکلیفی در اینجا یعنی آیا ورود به چنین بازی‌هایی که رهان در آن‌ها وجود دارد جایز است؟

حرمت وضعی یعنی اینکه برداشت و مصرف آن پول و رهانی که قرار داده شده چه حکمی دارد؟

آیا بازی به غیر آلات قمار همراه با رهان شرعا حرام است یا اینکه می‌توان در اصل بازی شرکت کرد اما آن پول و رهان را نباید استفاده کرد؟

به برخی از روایات استدلال شده که آن‌ها را مورد بررسی می‌کنیم:

روایت اول

«محمّد بن يعقوب[1] ، عن أبي علي الأشعري[2] ، عن أحمد بن إسحاق[3] ، عن سعدان بن مسلم[4] ، عن أبي بصير[5] ، عن أبي عبد الله عليه‌السلام قال: ليس شيء تحضره الملائكة إلاّ الرهان و ملاعبة الرجل أهله»[6] .

امام صادق (ع) فرمود: چیزی نیست که ملائکه حاضر بشوند مگر برای دو چیز، یکی برای رهان و یکی هم برای ملاعبه و بازی مرد با همسرش است.

آیت الله سبحانی[7] به این روایت استناد کرده‌ و البته به آن اشکال کرده‌ است.

پرسش: آیا حضور ملائکه به‌خاطر این است که کار خوبی است و برای تأیید آن می‌آیند و یا اینکه چون کار بدی است برای لعن و نفرین حاضر می‌شوند؟

در روایات دیگر از ملاعبه مرد با زنش نهی نشده‌ است و به‌عنوان کار قبیح از آن یاد نشده است؛ پس معلوم نیست که این دو کار زشت باشند تا ملائکه حاضر شوند مخصوصا اینکه ملاعبه مرد با اهلش، کار بدی نیست و مورد تأیید روایات است. از این روایت نمی‌شود این استفاده را کرد چون از این قرینه‌ای که در کنار هم آمده‌اند (رهان در کنار ملاعبه مرد با همسرش) حداقل نمی‌توانیم بگوییم که رهان کار زشتی است. این روایت نمی‌تواند دلالت بر حرمت کند؛ چون کسی نمی‌تواند بگوید ملاعبه مرد با همسرش بد است و رهان هم در کنار آن قرا گرفته است و نمی‌شود گفت که رهان حرام است پس این روایت نمی‌تواند دلیل بر حرمت رهان باشد نهایت چیزی که می‌توان گفت این است که رهان در مورد بازی با آلات متعارف، جایز نیست. حرمتی از این روایت برداشت نمی‌شود بلکه نهایت چیزی که از این روایت برداشت شود این است که مثلا ً گفته شود ملاعبه مرد با همسرش مکروه است و رهان هم مکروه است و یقینا رهان در امور معنوی مثل حفظ و قرائت قرآن و ... جایز است و نمی‌شود گفت هر رهانی حرام است.

دلیل سوم: اجماع

صاحب مهذب الاحکام[8] به اجماع استدلال کرده‌اند.

اشکال بر اجماع

اشکال اول: احتمال دارد که این اجماع مدرکی باشد[9] .

اشکال دوم: اعتباری برای اجماع نیست.[10]

این اجماع ثابت نیست که همه علما بر حرمت رهان اتفاق داشته باشند و یقینا همچنین اجماعی وجود ندارد که مثلاً مسابقه فوتبال به‌خاطر رهان حرام باشد؛ ممکن است حرمت وضعی آن اجماعی باشد اما حرمت تکلیفی آن اجماعی نیست. بر فرض اینکه اجماعی هم باشد اجماع مدرکی است و مدرک آن همین روایاتی است که مشخص شد که هیچ‌کدام دلالت محکمی بر مدّعی نمی‌کند؛ پس این اجماع کاشف از قول معصوم (ع) نیست.

دلیل چهارم: صدق مفهوم قمار بر آن به غیر عنایت و علاقه[11] .

مرحوم محقق خوئی می‌فرماید: ظاهر کلمات اهل عرف و لغت این است که قمار، یعنی بازی با هر آلاتی که همراه با رهان باشد و تفسیر آن بازی با آلات معدّه برای قمار بعید است و دلالت می‌کند بر آنچه ما ذکر کرده‌ایم که در لغت فارسی «بردوباخت» می‌گویند به هر شکلی که محقق شود[12] .

توضیح کلام محقق خوئی«ره»: اگر کسی بخواهد لغتی را ترجمه کند باید از الفاظی غیر از آن لغت استفاده کند و اگر بخواهد با همان لفظی که مورد بحث است ترجمه کند، نمی‌تواند آن را به دیگران بفهماند؛ مثلاً اگر بگویند: «ضرب یعنی ضرب واقع شد» درحالی‌که معنای ضرب را ندانند، دور پیش می‌آید؛ چون فهمیدن معنای «ضرب» بر فهمیدن معنای «ضرب واقع شد» متوقف است و فهمیدن معنای «ضرب واقع شد» بر فهمیدن معنای «ضرب» متوقّف است و این دور است و باطل است؛ بنابراین اگر کسی خواست لفظی را معنا کند باید از الفاظ دیگری استفاده کند.حالا «قمار» یعنی «بازی با آلات معدّه قمار» است که در اینجا برای معنای قمار از همان لفظ قمار (آلات معدّه قمار) استفاده شد و این تعریف مجهول به مجهول است؛ بنابراین این تعریف قمار دور است و باطل است.

اشکال اول

حضرت امام (ره) به فرمایش محقق خوئی(ره) اشکال کرده و فرموده‌: اعتنا نکنید به این ادّعی که قمار عرفا بر هر بازی که با رهن صورت گیرد صدق می‌کند؛ چون ما یقین داریم که قمار بر مغالبه در خط و قرآن صدق نمی‌کند[13] .

به نظر ما کلام امام «ره» متین است و این کلام که «هر بازی و مسابقه‌ای که همراه با رهان باشد قمار است»، درست نیست.

اشکال دوم

آیت‌الله سبحانی می‌فرماید: همانا قدر متیقّن این است در آلات متعارف، این حرف درست است اما در غیرآلات متعارف، حرف درستی نیست[14] .

قول دوم: حرام نیست

به نظر ما با توجه به اشکالاتی که بر قول اول وارد بود و همچنین وجوهی که ذکر می‌شودٰ قول دوم حق است.

صاحب جواهر (ره) می‌فرماید: «أما إذا يعتد المقامرة به ، فالظاهر عدم حرمته مع عدم الرهان».[15]

اگر بازی با آلات قمار نباشد حتی همراه با رهان باشد حرام نیست.