درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / تعریف کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره کذب بود و تنبیهاتی را مطرح کردیم.

تنبیه دوم

آیا حرمت کذب، منوط به وجود مخاطب و سامع است؟ اگر سامعی وجود داشته باشد و کذب را بشنود، مسلّماً کذب، صدق می‌کند اما اگر هیچ سامعی وجود ندارد، مانند اتاق دربسته که متکلم برای خودش دروغ‌هایی را می‌گوید، آیا بازهم کذب صدق می‌کند؟ آیا این عمل حرمت دارد؟

اگر کسی در اتاق دربسته خبری می دهد آیا بر آن خبر صدق می‌کند یا نه؟ در اینجا دو قول وجود دارد:

قول اول: تحقق خبر متوقف بر وجود سامع است.

مرحوم کاشف الغطاء (رحمه‌الله) می‌فرماید: «لابدّ في الكذب من مخاطب عاقل».[1]

مرحوم امام (رحمه‌الله) می‌فرماید: «یمکن أن یقال إنّ الصدق و الكذب متفرّعان على الحكاية عن الواقع و الحكاية فرع الدلالة أو هي هي و معنى الدلالة الفعليّة على شي‌ء كون الكلام هادياً و مرشداً إلى الواقع أو إلى مفاد الجملة المنطبق عليه و الدلالة الفعليّة بما أنّها من الأمور الإضافيّة تحتاج إلى الأطراف من الدالّ و المدلول و المدلول عليه، فلا يتّصف الكلام بالدلالة الفعليّة إلّا إذا كان عند المتكلّم مخاطب مهديّ بكلامه بالفعل إلى مضمون الجملة الحاكية عن الواقع و مع فقد المهديّ بالفعل لا تكون الدلالة و الهداية فعليّةً؛ لأنّ المتضايفين متكافئان قوّةً و فعلاً؛ بل يكون الكلام دالّاً اقتضاءً؛ أي له اقتضاء الدلالة لا فعليّتها و ليس المتكلّم مهديّاً و هادياً باعتبارين؛ لأنّ كلامه ليس هادياً له إلى الواقع أو إلى مدلوله التصديقي».[2]

هر خبری نیاز به دال، مدلول و مدلول‌علیه دارد. دال، الفاظی است که از متکلم صادر می‌شود، مثل «زید قائم». مدلول، محتوای این کلام است که همان است که زید قیام کرده است. دال و مدلول نیاز به مدلول‌،لیه دارد؛ یعنی چیزی که بر آن دلالت شود. وقتی دلالت لفظ بر معنایی محقق می‌شود که کسی لفظ را بشنود، معنایی را بفهمد و سپس بگویند که لفظ او را به فلان مطلب هدایت کرد. هرکدام از دال، مدلول و مدلول‌علیه نباشد، دلالت محقق نمی‌شود؛ پس اگر مخاطبی وجود نداشته باشد، این هدایت محقق نمی‌شود؛ پس خبر نیست.

به نظر ما کذب دو گونه است: 1- کذب خبری؛ 2- کذب مخبری. صدق نیز همین تقسیم را دارد. این فرمایش در صدق و کذب خبری درست است اما در صدق و کذب مخبری درست نیست. مثلاً کسی که در اتاق دربسته صحبت می‌کند و اعتقاداتش را می‌گوید ممکن است راست یا دروغ بگوید؛ در اینجا مدلول‌علیه وجود ندارد بلکه راست و دروغ را خود ش خص متوجه می‌شود. انسان هرجا که باشد خدا حرف‌های انسان را می‌شنود اما خداوند که مخاطب نیست.

پس تحقق خبر در صدق و کذب خبری منوط به وجود سامع است هرچند که این سامع در آینده باشد؛ مثلاً صوتی را ضبط می‌کنید و در آینده کسی قرار است آن را گوش کند. اگر گفته شود که در اتاق دربسته هم صدق و کذب وجود دارد، ادله حرمت کذب، از این مورد انصراف دارد و شامل آن نمی‌شود.

مرحوم امام نیز می‌فرماید: «الظاهر أنّ الأدلّة منصرفة عن الكذب عند نفسه مع عدم مخاطب. بل الظاهر انصرافها عن التكلّم به عند المخاطب لم يسمع الكلام لصممه أو لم يفهم معناه لعدم تميّزه أو جهله به؛ فإنّ المتكلّم بالجملة الكاذبة عند المذكورين ليس بمخبر و إن صدر منه الكذب. و المنع عنه باحتمال أن يكون مراد الشارع عن المنع عنه تنزّه لسان المتكلّم عن التقوّل بالكذب، احتمال عقليّ غير منافٍ لانصرافها. و في الروايات إشعارات و تأييدات لذلك:كقوله: «الكاذب على شفا مخزاة و هلكة».[3] و ‌قوله: «مَنْ كَثُرَ كَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ».[4] و‌ قوله: «إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اللَّهُ بِهِ عَلَى الْكَذَّابِينَ النِّسْيَان‌».[5] و ‌قوله: «إن الكذّاب يكذب حتّى يجي‌ء بالصدق فلا يصدّق».[6] و ‌قوله: «[إِنَّ] الْكَذِبَ يُسَوِّدُ الْوَجْهَ‌».[7] و ‌قوله: «إجْتَنِبُوا الْكَذِبَ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فِيهِ النَّجَاةَ فَإِنَّ فِيهِ الْهَلَكَةَ»[8] ».[9]