درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / توریه

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره کذب بود.

مقام سوم: مواردی که کذب نیست

مورادی است که بحث می‌کنند آیا توریه هستند یا نه؟

مورد اول: توریه

آیا توریه کذب است یا نه؟ اگر توریه کذب نباشد، باید همیشه جایز باشد و اختصاص به ضرورت نداشته باشد اما اگر کذب است فقط باید در صورت ضرورت از آن استفاده کرد؛ زیرا کذب است و کذب هم حرام است.

تعریف توریه

معنای لغوی

توریه در لغت به معنای «الستر و الإخفاء» است؛ یعنی مخفی کردن چیزی. «ورّى الشي‌ء؛ أي أخفاه عن غيره».[1] توریه به معنای مخفی کردن خبری است که نمی‌خواهند دیگران بدانند.[2]

«وَرَّى‌ الخَبَرَ تَوْريَةً: سَتَرَهُ و أَظْهرَ غَيْرَه، كأنَّه مَأْخوذٌ مِن‌ وَراء الإِنْسانِ؛ لأنَّه إذا قالَ‌: وَرَّاه،‌ كأَنَّه‌ جَعَلَه‌ وَراءَهُ‌ حيثُ لا يَظْهَرُ».[3] از ماده «وراء» است، انسان وقتی می‌خواهد چیزی را کسی نبیند، پشت سر خود پنهان می‌کند. توریه، مخفی کردن خبر است.

تعریف اصطلاحی

برای توریه تعاریف اصطلاحی مختلفی بیان شده است که تفاوت آن‌چنانی ندارند.

تعریف اول: فاضل مقداد (رحمه‌الله) می فرماید: «التورية عند أهل البلاغة أن يكون للفظ معنيان قريب و بعيد، فيطلق و يراد به البعيد، كما يراد بالحاجة الشجرة».[4]

توریه جایی است که لفظ تو معنا دارد، یکی قریب و دیگری بعید است. وقتی متکلم لفظ را استفاده می‌کند، مرادش معنای بعید است اما ظاهر کلام، معنای قریب است.

اشکالات

اشکال اول: این تعریف خوب است اما یک کلمه کم دارد؛ توریه اراده معنای بعید است اما بعیدی که مطابق با واقع است و معنای قریب، مطابق با واقع نیست.

اشکال دوم: ایشان برای این تعریف تمسک به قول اهل بلاغت نموده که برای فقها در مقام استنباط، مدرک نیست.

برخی نیز می‌گویند: «المراد بالتورية إرادة شي‌ء و إظهار غيره و ذلك حيث يكون للفظ معنيان قريب و بعيد، فيطلقه و يريد به البعيد».[5]

این تعبیر هم همان تعریف فاضل مقداد (رحمه‌الله) است که همان اشکال سابق را دارد که معنای بعید مطابق با واقع است و معنای قریب مطابق با واقع نیست.

تعریف دوم: محقق ثانی(رحمه‌الله) می‌فرماید: «التورية أن يقصد باللفظ خلاف ظاهره، كأن يقصد بقوله: لا دين لك علي، لا دين يجب أداؤه الآن».[6]

توریه آن است که خلاف ظاهر، اراده شود مانند اینکه کسی می‌گوید شما به من بدهکار هستید و شما می‌گویید: «لا دین لك علي» واقعاً بدهکار هستید اما چون فشار می‌آورد می‌گویید که بدهکار نیستم و مقصودتان این است که بدهی که واجب باشد الآن ادا کنم ندارم.

شهید ثانی(رحمه‌الله) نیز می‌فرماید: «المراد بالتورية أن يعدل بمدلول اللفظ إلى أمر غير ما يدلّ عليه ظاهراً بأن يقول: ما استدنت منك و يقصد نفيها في مكان مخصوص أو زمان غير الذي كانت الإستدانة فيه أو نوعاً من المال غير الذي وقع أو غير ذلك».[7]

شهید ثانی مثال می‌زند به اینکه «من از تو پولی نگرفتم» و مقصودش این است که دراین مکان پولی از تو نگرفتم یا در این زمان از تو پولی نگرفتم.

به نظر ما این‌ها دروغ است و توریه مصداق کذب است. توریه محملی شرعی برای انسان نیست تا بتواند دروغ بگوید.

محقق سبزواری(رحمه‌الله) نیز می‌گوید: «المراد بالتورية إرادة شي‌ء و استعمال لفظ ظاهر في خلافه».[8]

تعریف سوم: شیخ انصاری (رحمه‌الله) می‌فرماید: «هو أن يريد بلفظ معنى مطابقاً للواقع و قصد من إلقائه أن يفهم المخاطب منه خلاف ذلك ممّا هو ظاهر فيه عند مطلق المخاطب أو المخاطب الخاص».[9]

توریه آن است که انسان لفظی را به کار برد و معنای خلاف ظاهر آن را اراده کند. به عبارت دیگر میان اراده و استعمالش تفاوت وجود دارد؛ اراده چیزی است و ظاهر کلام چیز دیگری است. مخاطب متکلم گاهی عام است و گاهی مخاطب خاص است که با قرائن موجود،‌مطلب را دریافت می‌کند.

آیت‌الله مکارم نیز می‌فرماید: «في مصطلح الفقهاء هو ذكر لفظ و إرادة معناه الواقعيّ مع قصد القاء المخاطب في غيره».[10]

تعریف مختار

به نظر ما بهترین تعریفی که می‌توان برای توریه کرد این است: «أن یقصد باللفظ خلاف ظاهره المطابق للواقع عند المخبر». لفظی از انسان صادر شود و مقصودش خلاف ظاهر لفظ باشد که مقصود و مراد، مطابق با واقع است.

تفاوت توریه با کذب

به نظر ما توریه با کذب هیچ تفاوتی ندارد و همان کذب است. دلمان را خوش نکنیم که توریه کردیم. توریه هم فریب مردم است و همان مفاسد کذب را دارد. توریه باعث می‌شود که در جامعه اسلامی، دزدی، اختلاس و خلاف‌های مختلفی انجام دهند، سپس توجیه کنند و باعث وهن اسلام شوند. وقتی لفظی به کار می‌رود، متکلم وظیفه دارد لفظش کاشف از مرادش باشد.

برخی در تفاوت این دو گفته‌اند:کذب، استفاده لفظ در معنایی مخالف با واقع است. مثلاً می‌گوید: «زید قائم است» درحالی‌که زید قائم نیست. قصد متکلم هم این است که معنای مخالف با واقع را بیان کند به داعی اینکه واقع همین است. پس در کذب دو اراده جدی و استعمالی دخالت دارد که هر دو با هم مطابق هستند اما توریه آن است که لفظی استعمال شود که مراد و مقصود از آن مطابق با واقع است اما ظاهر لفظ، مخالف با واقع است.[11]

به نظر ما می‌توان گفت که گناه توریه شاید در مواردی بیشتر کذب هم باشد زیرا فریب بیشتری در آن وجود دارد. درغگو، اراده جدی و استعمالیش یکی است اما توریه‌کننده قصد فرار از قانون را دارد تا حق را زیر پا بگذارد.