درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / خلف وعده و مجامله

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره خلف وعده بود که آیا حرام است یا مکروه. اقوالی در این مسئله ذکر شد، نظر ما این شد که خلف وعده هم به‌عنوان کذب و هم به‌عنوان ثانوی مانند اهانت، ایذاء و خار کردن مؤمن، حرام است.

قول سوم: ظاهراً کراهت دارد ولی اگر از ابتدا قصد انجام نداشته حرمت دارد[1] [2]

اشکال‌: قسمت دوم این قول صحیح است که اگر از ابتدا قصد انجام نداشته حرام است اما قسمت اول که کراهت باشد را نمی‌پذیریم؛ زیرا دلیلی بر آن اقامه نشده است. آیات و روایات زیادی بر وجوب وفای به وعده و حرمت خلف وعده وجود دارد پس به چه دلیل بگوییم که خلف وعده مکروه است.

محقق خویی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «و أما الكذب في الوعد،بأن يخلف في وعده فالظاهر جوازه على كراهة شديدة.نعم لو كان حال الوعد بانيا على الخلف فالظاهر حرمته».[3] خلف وعده کراهت شدید دارد بله اگر وعده بنا شده بر نیت تخلّف،‌ ظاهر حرمت آن است.

قول چهارم

این قول همان قول سوم است با یک شرط اضافه؛ خلف وعده ظاهراً کراهت دارد ولی اگر از ابتدا قصد انجام نداشته حرمت دارد اگر بر آن عنوان کذب منطبق شود، حرمت دارد.[4]

اشکال: هر انسانی وقتی وعده می‌دهد باید به آن عمل کند، چه هنگام وعده بنای بر عمل داشته یا نداشته است. عمل نکردن به وعده زشت است اما اگر از ابتدا قصد بر انجام نبوده زشت‌تر است. خود عنوان «خلف وعده» عنوان مستقلی است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است و دستور به وفای به وعده داده شده است بر این اساس، خلف وعده خودش حرام است هرچند که عنوان کذب بر آن بار نشود. در این عنوان نیازی نیست که تکیه ما بر کذب باشد.

در اینجا دو مقام است یکی در وعده دادن است که اگر بنای بر عمل ندارد انشائی است که ملازم با اخبار است پس عنوان کذب بر آن منطبق است. مقام دوم در مقام عمل است که در این صورت بر اساس آیات و روایات باید به آن عمل کند، خواه از ابتدا بنای بر عمل داشته و چه نداشته است.

قول پنجم

احتیاط واجب این است که خلف وعده حرام است. همچنین به احتیاط واجب اگر از ابتدا بنای بر عمل نداشته باشد، وعده دادن حرام است.[5]

اشکال: قول شما از سایر اقوال به حق نزدیک‌تر است اما چرا احتیاط واجب می‌دهید بلکه صراحتاً باید حکم به وجوب داد و دلایل وجوب عمل به وعده ضعفی ندارند.

آیت‌الله سیستانی (سلّمه‌الله) می‌فرماید: «أمّا الكذب في الوعد، بأن يخلف في وعده، فالأحوط الاجتناب عنه مهما أمكن و لو بتعليق الوعد على مشيئة الله- تعالى- أو نحوها. و أمّا لو كان حال الوعد بانياً على الخلف، فالظاهر حرمته»[6] راه حلّی ایشان ارائه کرده که وقتی می‌خواهی وعده بدهی «انشاءالله» بگو تا بتوانی بعداً تخلّف کنی. در ادامه می‌فرماید: «اگر از ابتدا بنایش بر این بوده که انجام ندهد ظاهراً حرام است». معلوم نیست که آیا مراد ایشان حتی با «انشاءالله» هم هست یا نه؛ از ابتدا بنای بر انجام نداشته اما انشا‌ءالله هم گفته است.

به نظر ما احتیاط لازم نیست و باید فتوا به حرمت خلف وعده داد و همه انسان‌ها ازجمله مسئولین، ریاست جمهوری، وزرا، وکلا، شخصیت‌ها، بزرگان، علما و همه انسان‌های شرافتمند وظیفه دارند که به وعده خود عمل کنند. آثار سوء اجتماعی خلف وعده زیاد است. مردم وقتی از مسئولی وعده‌ای می‌شنوند، امیدوار می‌شوند و برنامه‌ریزی می‌کنند. اگر احتمال می‌دهد که نمی‌تواند عمل کند، نباید وعده بدهد.

قول ششم

خلف وعده کراهت دارد مادامی که منجر به چیزی نشود که مقتضی حرمت است. خلف وعده حرام است اگر منجر به مفسده اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شود.

وقتی آمریکا از برجام خارج شده همه دنیا گفتند که چرا از برجام خارج شدی، تو وعده داده بودی آن‌وقت ما بگوییم که خلف وعده کراهت دارد؟ برای جلوگیری از مفاسد مختلف خلف وعده باید از ابتدا جلو آن را گرفت و گفت که انسان باید به وعده خود عمل کند.

برخی علما چون برخی از فقها فتوای به حرمت خلف وعده نداده‌اند، آن را حرام نمی‌دانند اما به نظر ما این تقلید است و ما باید آیات و روایات را ببینیم که در این صورت، مشکلی در حرمت وجود ندارد.

هفتم[7] مجامله

مجامله، تعارف‌هایی است که بین مردم متداول است. مثلاً کسی از جلو منزل شما رد می‌شود و به او می‌گویید: «بفرمایید» با اینکه اصلاً حال مهمانداری ندارید مخصوصاً در این ایام کرونا یا تعبیراتی مانند: ارادتمندم، مخلص شما و ... . آیا این تعارفات کذب هستند؟

به نظر ما در این تعارفات برداشت عرف مهم است؛ اگر عرف از آن‌ها تعارف برداشت می‌کند نه اخبار از واقعیت، کذب نیست؛ مقام تعارف کاشف از این است که اخبار از واقع نیست اما اگر کسی است که به هر کسی مخلصم نمی‌گوید مانند برخی از بزرگان و علما و عرف از این کلام علاقه‌مندی واقعی را برداشت می‌کند باید با واقع مطابق باشد.

برخی از فقها مجامله را حرام دانسته‌اند و بحث در این مورد زیاد است اما ما آن را کوتاه کرده‌ایم. شهید دستغیب نیز کتابی در این مورد نوشته است. اگر کسی را قبول ندارید برای چه به او می‌گویید «اراتمندم، مخلصم، چاکرم، دست‌بوسم و ...» این عمل دورویی، نفاق و کذب است.

در روایتی که پیامبر از این تعارفات نهی فرموده است. پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) مقداری شیر را به شخصی تعارف نمود و او به پیامبر عرضه داشت که میل ندارم. پیامبر فرمود که هم از شیر خود را محروم کردی و هم دروغ گفتی. این روایت سند معتبری ندارد.

در کل به نظر ما اگر عرف از آن تعارف برداشت می‌کند،‌ اشکالی ندارد اما اگر عرف اخبار از واعیت برداشت می‌کند و مطابق با واقع نیست، کذب و حرام است.