درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / مسوغات کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره تذنیبی بود که در ذیل مباحث کذب مطرح کردیم. حکم نماز پشت سر مخالف یا معاند در حالت تقیه خوفیه اضطراریه چیست؟ قول اول این بود که در صورتی که نماز همراه با قرائت باشد، مجزی است. برای این مدعا که به نظر ما حق است، دلایلی ذکر کردیم.

روایت سوم: «الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ[1] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[2] عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ[3] عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَعِيدٍ الْبَصْرِيِّ[4] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) إِنِّي نَازِلٌ فِي بَنِي عَدِيٍّ وَ مُؤَذِّنُهُمْ وَ إِمَامُهُمْ وَ جَمِيعُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ عُثْمَانِيَّةٌ يَتَبَرَّءُونَ مِنْكُمْ وَ مِنْ شِيعَتِكُمْ وَ أَنَا نَازِلٌ فِيهِمْ فَمَا تَرَى فِي الصَّلَاةِ خَلْفَ الْإِمَامِ؟ قَالَ(علیه‌السلام): «صَلِّ خَلْفَهُ». قَالَ قَالَ: «وَ احْتَسِبْ بِمَا تَسْمَعُ وَ لَوْ قَدِمْتَ الْبَصْرَةَ لَقَدْ سَأَلَكَ الْفُضَيْلُ بْنُ يَسَارٍ[5] وَ أَخْبَرْتَهُ بِمَا أَفْتَيْتُكَ فَتَأْخُذُ بِقَوْلِ الْفُضَيْلِ وَ تَدَعُ قَوْلِي». قَالَ عَلِيٌّ فَقَدِمْتُ الْبَصْرَةَ فَأَخْبَرْتُ فُضَيْلاً بِمَا قَالَ. فَقَالَ: هُوَ أَعْلَمُ بِمَا قَالَ وَ لَكِنِّي قَدْ سَمِعْتُهُ وَ سَمِعْتُ أَبَاهُ يَقُولَانِ: «لَا تَعْتَدَّ بِالصَّلَاةِ خَلْفَ النَّاصِبِ وَ اقْرَأْ لِنَفْسِكَ كَأَنَّكَ وَحْدَكَ». قَالَ فَأَخَذْتُ بِقَوْلِ الْفُضَيْلِ وَ تَرَكْتُ قَوْلَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام)».[6]

راوی می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السلام) گفتم: من به قبیله بنی‌عدی رفتم درحالی‌که مؤذن، امام جماعت و همه اهل مسجد عثمانی مذهب بودند که از شما و شیعیان شما تبرّی می‌جویند. من وارد چنین قومی شده‌ام برای نماز پشت سر چنین امامی چه باید کنم؟ امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: پشت سر همان امام عثمانی نماز بخوان. راوی می‌گوید: امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: نماز بخوان و محاسبه کن به آنچه می‌شنوی (همین که او قرائت می‌کند و تو می‌شنوی، کفایت می‌کند) وقتی به بصره رسیدی، فضیل بن یسار را می‌بینی او از تو سؤال می‌کند و تو فتوای من را به او بگو اما هرچه فضیل گفت را قبول کن و حرف من را کنار بگذار. علی بن سعید بصری می‌گوید: به بصره که رسیدم همان‌گونه که امام صادق (علیه‌السلام) پیش‌بینی کرده بود اتفاق افتاد و کلام امام را به فضیل گفتم. فضیل گفت: امام صادق (علیه‌السلام) به آنچه می‌گوید، آگاه‌تر است اما من از امام صادق و پدر بزرگوارش (علیهما‌السلام) شنیدم که فرمودند: به نمازی که پشت سر ناصبی می‌خوانی اعتنا نکن و قرائت را خودت انجام بده مانند زمانی که فرادا می‌خوانی. راوی می‌گوید: من (به دستور امام) قول فضیل را پذیرفتم و قول امام صادق (علیه‌السلام) را ترک کردم.

سند روایت ضعیف است اما دلالت خوبی دارد. روایت دلالت می‌کند که اگر نمازی که پشت سر عثمانی‌ مذهب‌ها خوانده شده، همراه با قرائت باشد، مجزی است.

اینکه امام فرمود: «وَ احْتَسِبْ بِمَا تَسْمَعُ» به آنچه می‌شنوی اکتفا کند برای این است که خود امام در تقیه بوده است لذا فتوای درست را به فضیل بن یسار حواله داده است.

محیطی که راوی می‌گوید که مردمش از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و شیعیان تبرّی می‌جسته‌اند معلوم است که تقیه اضطراریه بوده است.

روایت چهارم: عَنْهُ[7] عَنْ أَحْمَدَ[8] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ[9] عَنْ ثَعْلَبَةَ[10] عَنْ زُرَارَةَ[11] قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) عَنِ الصَّلَاةِ خَلْفَ الْمُخَالِفِينَ؟ فَقَالَ (علیه‌السلام): «مَا هُمْ عِنْدِي إِلَّا بِمَنْزِلَةِ الْجُدُرِ».[12] زراره می‌گوید:‌ از امام باقر (علیه‌السلام) درباره نماز پشت سر مخالفین پرسیدم امام فرمود: در نظر ما آن‌ها به منزله دیوار هستند.

سند روایت صحیح است و یکی از مهم‌ترین روایات این باب است و از حیث دلالت یعنی باید قرائتت را بخوانی مانند نماز فرادا؛ مثل اینکه اصلاً آن‌ها امام جماعت نیستند. ظاهر روایت آن است که نباید پشت سر آن‌ها نماز خواند اما اگر مجبور شدید، قبل یا بعدش نماز خود را بخوانید یا خودتان قرائت را انجام دهید تا نماز فرادا شود.

روایت پنجم: أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى[13] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ[14] عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ[15] عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ[16] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ (علیه‌السلام) عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي خَلْفَ مَنْ لَا يَقْتَدِي بِصَلَاتِهِ وَ الْإِمَامُ يَجْهَرُ بِالْقِرَاءَةِ؟ قَالَ: «إقْرَأْ لِنَفْسِكَ وَ إِنْ لَمْ تُسْمِعْ نَفْسَكَ فَلَا بَأْسَ».[17]

راوی می‌گوید: از امام کاظم (علیه‌لسلام) درباره حکم مردی پرسیدم که پشت سر کسی نماز می‌خواند که به او نباید اقتدا کند و امام جماعت، قرائت را بلند می‌خواند، امام کاظم (علیه‌السلام) فرمود: خودت قرائتت را بخوان هرچند خودت نمی‌شنوی؛ پس اشکالی ندارد.

سند و دلالت روایت درست است. دلالت می‌کند که نماز همراه با قرائت مجزی است اما صدای قرائت را بلند نکنید که اطرافیان بفهمند که شما قرائت می‌کنید و امام جماعت را قبول ندارید. هرچند وظیفه، قرائت جهری است اما وظیفه داریم که نماز را به‌گونه‌ای اخفاتی بخوانیم که کسی متوجه نشود.

دایره روایت وسیع است حتی شامل جایی می‌شود که در بین مخالفین هم نیستیم بلکه فقط امام جماعت را قبول نداریم در این صورت برای این‌که توهین به امام جماعت نشود، قرائت را آرام می‌خوانیم. روایت شامل محل بحث ما هم می‌شود که نماز در مقام تقیه اضطراری پشت سر مخالف باشد.

کلام شیخ نجفی

شیخ نجفی (رحمه‌الله) بعد از بیان روایات می‌فرماید: «أمّا لو كان الإمام ممّن لا يقتدى به، لأنّه مخالف، وجبت القراءة في الصلاة خلفه تقيّةً؛ كما يومي إليه‌ خبر الفضيل و خبر زرارة و لقول الصادق (علیه‌السلام) و قول أبي الحسن (علیه‌السلام) في صحيح ابن يقطين إلى غير ذلك ممّا يستفاد منه الحكم المزبور منطوقاً و مفهوماً».[18] وقتی پشت سر امام جماعتی نماز تقیه‌ای می‌خوانید باید قرائت را هم داشته باشید.

برخی از روایات سند ضعیف بود اما چند روایت صحیح السند هم داشتیم؛ پس کسانی که می‌گویند سند روایات این مدعا ضعیف است[19] اشتباه می‌کنند.

دلیل دوم: نبود نخالف

عده‌ای از فقها ادعا کرده‌اند که در حکم این مسئله اختلافی وجود ندارد.[20] [21]

دلیل سوم: عمل اصحاب

اصحاب همین‌گونه عمل می‌کرده‌اند که پشت سر مخالف نماز می‌خواندند اما قرائت را خودشان انجام می‌دادند.

محقق بحرانی هم قول اول را می‌پذیرد و مدعی است که نظر کافّه اصحاب همین اجزاء همراه با قرائت است: «قد اختلفت الأخبار المتقدّمة في القراءة خلف المخالف؛ فجملة منها دلّت على الأمر بذلك و إن سمع قراءته. و جملة منها دلّت على المنع من القراءة خلفه إذا سمعه و الاجتزاء بقراءته. و الظاهر حملها على شدّة التقيّة بحيث لا يتمكّن من القراءة و لو خفيّاً مثل حديث النفس. و يحتمل حمل هذه الأخبار على خصوص السائلين لما يعلمونه- صلوات الله عليهم- من لحوق الضرر لهم بترك ذلك. و بالجملة، فإنّ العمل على الأخبار الأولى، كما عليه كافّة الأصحاب».[22]

قول دوم: عدم اجزاء

شهید اول (رحمه‌الله) نماز پشت سر مخالف یا معاند را حتی با قرائت مجزی نمی‌داند و می‌فرماید: «لا ريب في جواز إيجاد صورة الصلاة تقيّةً، بل وجوبها. و لا يلزم من ذلك الإجزاء».[23] ممکن است نماز تقیه‌ای گاهی حتی واجب هم باشد اما مجزی نیست و قبل یا بعدش باید نماز خود را خواند.