درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / مسوغات کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره نماز پشت سر مخالف یا معاند در مقام تقیه اضطراری بود که آیا چنین نمازی مجزی است؟ یک قول، عدم اجزاء بود، قول دوم این بود که اگر همراه با قرائت باشد، مجزی است. دلایل این دو قول را از روایات بیان کردیم مثل «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) عَنِ الصَّلَاةِ خَلْفَ الْمُخَالِفِينَ؟ فَقَالَ (علیه‌السلام): «مَا هُمْ عِنْدِي إِلَّا بِمَنْزِلَةِ الْجُدُرِ».[1] زراره می‌گوید:‌ از امام باقر (علیه‌السلام) درباره نماز پشت سر مخالفین پرسیدم امام فرمود: در نظر ما آن‌ها به منزله دیوار هستند.

برخی از روایات هم می‌گفت که پشت یر آنان نماز بخوان اما قرائت را خودت بخوان: «إِذَا صَلَّيْتَ خَلْفَ إِمَامٍ لَا تَقْتَدِي بِهِ فَاقْرَأْ خَلْفَهُ سَمِعْتَ قِرَاءَتَهُ أَوْ لَمْ تَسْمَعْ».[2] اگر کسی به امامی اقتدا کرد که نمی‌توان به او اقتدا کرد، باید خودش قرائت را انجام دهد، چه قرائت امام را بشنود یا نشنود.

قول سوم: اجزاء بدون قرائت

امام خمینی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «لا ينبغي الشبهة في صحّة الصلاة و سائر العبادات‌ المأتيّ‌ بها على‌ وجه‌ التقيّة».[3] می‌توان پشت سر مخالف یا معاند نماز خواند و قرائت هم نیاز نیست، چنین نمازی مجزی است.

دلایل قول سوم

روایت اول: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ[4] عَنْ أَبِيهِ[5] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[6] عَنْ حَمَّادٍ[7] عَنِ الْحَلَبِيِّ[8] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) قَالَ: «مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الْأَوَّلِ، كَانَ كَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ(صل الله علیه و آله)».[9] کسی که پشت سر این‌ها در صف اول نماز بخواند مانند کسی است که پشت سر رسول‌الله(صل الله علیه و آله) نماز خوانده است.

این روایت هم سند و هم دلالت درستی بر مدعا دارد. بر اجزاء دلالت می‌کند و نیازی به قرائت هم نیست؛ زیرا کسی که پشت سر پیامبر نماز می‌خواهند قرائت نمی‌کند.

روایت دوم: مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(علیه‌السلام) قَالَ: «... صَلَّى حَسَنٌ وَ حُسَيْنٌ خَلْفَ مَرْوَانَ وَ نَحْنُ‌ نُصَلِّي‌ مَعَهُمْ».[10] امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) پشت سر مروان نماز خواندند و ما هم نماز خواندیم.

اشکال: روایت دلالت می‌کند که نماز پشت سر آن‌ها خوانده شده اما نمی‌توان اجزاء را از آن استفاده کرد؛ زیرا ممکن است بعدا رفته و نماز خود را اعاده کرده‌اند یا قبلا نمازشان را خوانده بودند و به‌خاطر تقیه فقط ظاهر نماز بوده است.

روایت سوم: «مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ[11] عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ[12] عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ[13] عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ[14] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) قَالَ: «يُحْسَبُ لَكَ إِذَا دَخَلْتَ‌ مَعَهُمْ‌ وَ إِنْ لَمْ تَقْتَدِ بِهِمْ مِثْلُ مَا يُحْسَبُ لَكَ إِذَا كُنْتَ مَعَ مَنْ تَقْتَدِي بِه‌».[15] امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: وقتی آن‌ها نماز می‌خوانند تو هم داخل در نماز آن‌ها شو هرچند به آن‌ها اقتدا نمی‌کنی، دراین‌صورت خداوند ثواب اقتدا به فرد عادل را به تو می‌دهد.

اشکال: روایت می‌گوید لازم نیست اقتدا کنی، مهم شرکت در نماز است؛ پس روایت دلالت بر اجزاء بدون قرائت ندارد.

به نظر ما فرمایش مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) معارض دارد؛ روایات قول اول و دوم، معارض با این قول است. در آن روایات صریحا امر به قرائت داشت «فَاقْرَأ» روایت سند صحیح داشت. برخی روایات هم می‌گفت که نماز خودت را بخوان بعد اقتدا کن یا بعدا نماز خودت را بخوان. باید بین این روایات جمع کرد، نمی‌توان گروهی از روایات را قبول کنیم و دو گروه دیگر را قبول نکنیم. به نظر ما مقتضای جمع بین روایات این است که باید نیت فرادا کرد و قرائت را انجام داد دراین‌صورت نماز مجزی است. اما اگر قرائت انجام نشود باید نماز را اعاده کرد. قرائت هم باید اخفاتی باشد و لازم نیست که خود انسان هم قرائتش را بشنود «إقْرَأْ لِنَفْسِكَ وَ إِنْ لَمْ تُسْمِعْ نَفْسَكَ فَلَا بَأْسَ».[16]

قسم دوم تقیه: تقیه مداراتی

مثل زمان حاضر که ما برای حج به عربستان می‌رویم، اجباری نداریم که با آنان نماز بخوانیم اما گر شرکت کنیم، تحبیب قلوب و مدارات با آن‌ها است. آیا در این نوع تقیه، نماز مجزی است.

اقوال در حکم تقیه مداراتی

قول اول: استحباب

مستحب است کاری کنیم که باعث محبت بین مخالفین و شیعیان شود.

شیخ انصاری (رحمه‌الله) می‌فرماید: «المستحبّ ما كان فيه التحرّز عن معارض الضرر بأن يكون تركه مفضياً تدريجاً إلى حصول الضرر، كترك المداراة مع العامّة و هجرهم في المعاشرة في بلادهم، فإنّه ينجرّ غالباً إلى حصول المباينة الموجب لتضرّره منهم».[17]

دوستی و جلب قلوب مخالفین کار خوبی است اما آیا دامنه آن تا جایی است که واجب را ترک کنیم یا حرامی مرتکب شویم؟ مثلا آیا می‌توان به امام معصوم توهین کنیم تا آن‌ها خوششان بیاید؟ می‌توان داخل در جماعت آن‌ها شد یا به عیادت آن‌ها رفت و خوب است اما ترک واجب یا ارتکاب محرم برای جلب محبت، دلیلی ندارد.