درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / مسوغات کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره تقیه مداراتی بود. مکلف اضطراری ندارد ولی برای تحبیب قلوب مخالفین تقیه می‌کند و مثلا در صف نماز جماعت آن‌ها شرکت می‌کند، آیا این نماز مجزی است؟ اقوال و روایاتی را در این باره مطرح کردیم.

روایت ششم: سَعْدٌ[1] عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[2] عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ[3] عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ[4] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ[5] عَنْ زُرَارَةَ[6] عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ: «لَا بَأْسَ بِأَنْ تُصَلِّيَ خَلْفَ النَّاصِبِ وَ لَا تَقْرَأَ خَلْفَهُ فِيمَا يَجْهَرُ فِيهِ فَإِنَّ قِرَاءَتَهُ تُجْزِيكَ إِذَا سَمِعْتَهَا».[7] اشکالی ندارد که پشت سر ناصبی نماز بخوانی و پشت سر او در جایی که نماز جهری است قرائت نخوان؛ وقتی صدای او را می‌شنوید، قرائت او برای شما مجزی است.

«قاسم بن عروه» در سند مورد اختلاف است و برخی او را ضعیف می‌دانند اما ما او را ثقه می‌دانیم؛ بنابراین سند روایت موثقه است.

مفهوم روایت این است که اگر نماز اخفاتی بود، باید قرائت را بخوانی، حال که باید قرائت داشته باشد، نماز فرادا است که انسان باید قرائت داشته باشد؛‌ اگر نماز جماعت است، بین نماز جهری و اخفاتی فرقی نیست؛ پس معلوم می‌شود که نماز جماعت معمولی نیست بلکه باید قصد فرادا کند و جماعت صوری است که ظاهر جماعت دارد اما در واقع، نماز فرادا است.

باید مشخص شود که این روایت مربوط به تقیه مداراتی است یا تقیه اضطراری. روایاتی داشتیم که از نماز پشت سر ناصبی نهی می‌کرد مگر اینکه ضرورت باشد؛ پس معلوم می‌شود که این روایت هم مربوط به تقیه اضطراری است.

روایت هفتم: «رَوَى عَنْهُ[8] عُمَرُ بْنُ يَزِيدَ[9] أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْكُمْ أَحَدٌ يُصَلِّي صَلَاةً فَرِيضَةً فِي وَقْتِهَا ثُمَّ يُصَلِّي مَعَهُمْ صَلَاةً تَقِيَّةً وَ هُوَ مُتَوَضِّئٌ إِلَّا كَتَبَ‌ اللَّهُ‌ لَهُ‌ بِهَا خَمْساً وَ عِشْرِينَ‌ دَرَجَةً فَارْغَبُوا فِي ذَلِكَ».[10]

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: کسی از شما که نماز واجب خود را در وقتش بخواند و سپس درحالی‌که وضو دارد، پشت سر آنان نماز تقیه‌ای بخواند، خداوند برای او 25 درجه می‌نویسد. رغبت به این عمل داشته باشید.

سند روایت درست است و دلالت خوبی هم دارد اما دلالت بر اجزاء نماز جماعت ندارد. ظاهر، دلالت بر عدم اجزاء است؛ زیرا می‌فرماید:‌ خودش نمازش را بخواند بعد در جماعت آن‌ها شرکت کند اما صراحت در اجزاء یا عدم‌اجزاء ندارد.

روایت هشتم: «كَتَبَ[11] أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ[12] إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي (علیه‌السلام) أَ يَجُوزُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الصَّلَاةُ خَلْفَ مَنْ وَقَفَ عَلَى أَبِيكَ وَ جَدِّكَ‘؟ فَأَجَابَ: «لَا تُصَلِّ وَرَاءَهُ».[13] ابو عبدالله برقی به امام جواد نامه نوشت: ‌فدایت شوم، آیا جایز است پشت سر کسی که بر پدر و جد شما توقف کرده (درباره آن‌ها شک دارد)، نماز خواند؟ امام (علیه‌السلام) پاسخ داد: پشت سرش نماز نخوان.

سند روایت صحیح است و دلالت می‌کند بر نهی از نماز پشت سر کسی که حتی نسبت به ائمه (علیهم‌السلام) شبهه دارد. حکم اولی آن است که پشت سر مخالف و معاند نباید نماز خواند اما اگر بحث تقیه مداراتی پیش آمد درصورتی‌که قرائت انجام شود، نماز فرادا و صحیح است.

روایت نهم: عَنْهُ[14] عَنْ أَحْمَدَ[15] عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ[16] عَنْ ثَعْلَبَةَ[17] عَنْ زُرَارَةَ[18] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) عَنِ الصَّلَاةِ خَلْفَ الْمُخَالِفِينَ؟ فَقَالَ: «مَا هُمْ عِنْدِي إِلَّا بِمَنْزِلَةِ الْجُدُرِ».[19] زراره از امام باقر (علیه‌السلام) درباره نماز پشت سر مخالفین پرسید، امام فرمود: این‌ها در نزد من به منزله دیوار هستند (این نماز هیچ ارزشی ندارد).

سند روایت درست است و دلالت بر عدم اجزاء نماز دارد.

روایت دهم: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ[20] عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ[21] عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ[22] عَنْ أَبِي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدٍ[23] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) إِنَّ مَوَالِيَكَ قَدِ اخْتَلَفُوا فَأُصَلِّي خَلْفَهُمْ جَمِيعاً فَقَالَ(علیه‌السلام): «لَا تُصَلِّ إِلَّا خَلْفَ‌ مَنْ‌ تَثِقُ‌ بِدِينِه‌».[24] روای می گوید: ‌به امام جواد (علیه‌السلام) گفتم: دوستان شما اختلاف دارند که آیا پشت سر این‌ها نماز بخوانیم یا نه. امام (علیه‌السلام) فرمود: فقط به کسی که به دینش اعتماد داری اقتدا کن.

با وجود این روایات مختلف باید بین آن‌ها جمع نمود. مرحوم آیت‌الله بروجردی (رحمه‌الله) در جمع بین روایات، در زمان صدور و شأن صدور روایات دقت می‌کرد. در این روایات هم باید دقت کرد که در چه موردی وارد شده است، آیا تقیه اضطراری است یا تقیه مداراتی؟ روایتی می‌گوید: اصلا نماز نخوان، روایت دیگر می‌گوید که نماز پشت سر آنان مانند نماز پشت سر رسول‌الله (صل الله علیه و آله) است. جمع این دو در این است که وقتی اضطرار حاصل شد، باید بروی و نماز بخوانی و زمانی که ضرورتی نیست، نماز نخوان. ضرورت‌ها هم متفاوت است. در جایی اگر بدانند که قرائت می‌کنید کشته می‌شوید اما در جایی می‌توان قرائت داشت.

از مجموع روایات می‌توان استفاده نمود که در تقیه مداراتی شرکت در نماز جماعت خوب است و ثواب دارد اما اینکه به نماز جماعت اکتفا کرد و مجزی است، معلوم نیست.