موضوع: شرح حدیث دوازدهم از کتاب عقل و جهل کتاب شریف کافی

«يَا هِشَامُ، إِنَّ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ دَلِيلًا، وَ دَلِيلُ الْعَقْلِ التَّفَكُّرُ، وَ دَلِيلُ التَّفَكُّرِ الصَّمْتُ؛ وَ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ مَطِيَّةً «6»، وَ مَطِيَّةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ؛ وَ كَفى‌ بِكَ جَهْلًا أَنْ تَرْكَبَ مَا نُهِيتَ عَنْهُ.»[1]

(يَا هِشَامُ، إِنَّ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ دَلِيلًا، وَ دَلِيلُ الْعَقْلِ التَّفَكُّرُ، وَ دَلِيلُ التَّفَكُّرِ الصَّمْتُ)

خداوند برای هر کار و هر سکون و حرکتش دلیلی دارد؛ یعنی این عالم در هر وجود و عدمش علّتی دارد و در هر عدمش هم علّتی مفقود است. خداوند برای هر دادن و ندادنش حکمت و علّتی در کار است. تمام هستی خداوند مبتنی بر سلسله‌ی علّت و معلول است. این‌که انسان می‌بیند در جایی زلزله می‌آید و در جایی سیلاب خانه را خراب می‌کند و برای عدّه‌ای زمینه‌ی قحطی و گرسنگی شکل می‌گیرد. این‌ها همه بر اساس علّیت است. عللی در کار است که گاه بر ما پوشیده است.

این عالم گزاف و بی‌حساب نیست. خداوند اگر این علّیت را در هستی نمی‌آورد، چه میزانی از آشفتگی اتّفاق می‌افتاد؟ حتّی از درختان و گیاهان هم نمی‌توانستید ثمرات مطلوب از آن‌ها را به دست آورید؛ بنابراین قانون و نظم و حکمت هستی را پر کرده‌اند. اگر کسی در میان این نظام علّی بخواهد راه خودش را پیدا کند، ناچار از مراجعه به عقل است.

امّا این عقل خود راهنمائی دارد که تفکّر است. انسان پیش از هر سخن و هر کاری باید فکر کنیم. انسان باید ابتدای هر امری با اندیشه و تفکّر وارد شود. تفکّر هم مبتنی بر سکوت است. نمی‌توان اندیشه‌ها را در شلوغی‌ها و هیاهوها شکل داد. انسان باید برای هر کاری فکری داشته باشد و این فکر در زمینه سکوت شکل می‌گیرد.

حواس پنج‌گانه مقدماتی هستند برای بالا بردن قوّه تفکّر. نبود یکی از آن‌ها سرعت انتقال به مرتبه‌ی بالای تفکّر را کاهش می‌دهد. هیچ‌یک از حواس انسان آن‌قدر در تفکر او اثربخش نیست که سکوت می‌تواند به کمک فکر بوده و یاریگر آن باشد. به همین جهت سکوت در روایات ما بسیار سفارش شده است.

(وَ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ مَطِيَّةً، وَ مَطِيَّةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ؛ وَ كَفى‌ بِكَ جَهْلًا أَنْ تَرْكَبَ مَا نُهِيتَ عَنْهُ)

هر مطلوبی مرکبی دارد که انسان در صورت تشخیص مرکب می‌تواند به مقصودش دست یابد. امام در این بیان می‌فرمایند: مرکبی که شما را تا عقلانیت می‌برد، تواضع است. البته در باب تواضع باید بیشتر توضیح دهیم.