درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: انواع عُجْب

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِي يُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ: الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَيَرَاهُ حَسَناً فَيُعْجِبَهُ وَ يَحْسَبَ أَنَّهُ يُحْسِنُ صُنْعاً وَ مِنْهَا أَنْ يُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَيَمُنَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَيْهِ فِيهِ الْمَنُّ».[1]

در مورد احادیثی که مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) در کتاب چهل حدیث ذکر فرموده‌اند، بحث می‌کردیم. یکی از مباحثی که مرحوم امام به آن توجه کرده‌اند، مسئله عُجْب است. عجب از رذائل اخلاقی است. بدبختی‌اش آن است که انسان با دست خود اعمال نیکی را که انجام داده نابود می‌کند.

در روایت از امام کاظم(ع) خواندیم: از ایشان پرسیده شد: عجبی که عمل انسان را نابود می‌کند، چیست؟ فرمود: «الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ». عجب درجاتی دارد.

گاه شما عمل خوبی را مرتکب می‌شوید (نماز شب، دعای کمیل یا دعای ابوهمزه می‌خوانید) سپس عجب شما را می‌گیرد و می‌گوید: من آدم خوبی هستم، ابوهمزه خواندم، گریه کردم، دعای کمیل خواندم، زیارت امام حسین(ع) رفتم. عجب گاهی انسان را در این موقعیت می‌گیرد؛ یعنی اعمال خوبی را انجام داده و سپس می‌گوید: الحمدلله همه چیز من تکمیل است. مکه و کربلا رفتم، نماز شب هم که می‌خوانم، نماز اوّل وقت و جماعتم مرتب برقرار است و آدم صاف، خوب و درجه‌یکی هستم. عجب انسان را می‌گیرد و فکر می‌کند که انسان فوق‌العاده‌ای شده است. این درجه‌ای از عجب است.

برخی انسان‌ها آدم‌های خوبی هستند، کارهای خوبی هم انجام می‌دهند اما نباید به آن توجه کنند؛ باید بگویند: باز من بدترین آدم‌ها هستم. با اینکه آدم خوبی هستی ولی در زبان، فکر و قلبت نگو: «من بهترین آدم هستم» بلکه بگو: من آدم خبیثی هستم، آدم خوبی نیستم ولی تلاش می‌کنم که خودم را نجات بدهم.

اگر عجب تو را بگیرد، اعمالت از آن ثوابی که دارد ساقط می‌شود و پایین می‌آید؛ درجه اخلاصی که باید داشته باشید کم می‌شود؛ زیرا خودت را بزرگ می‌بینی.

درجه‌ای از عجب وجود دارد که خیلی بد است. خوب فکر کرده و دقت کنید ببینید آیا مبتلا هستید یا خیر؟ من نمی‌گویم چه کسی مبتلا است و چه کسی نیست؛ هرکس باید به نفس خودم مراجعه کند. آیا من مبتلای به این مرض هستم یا نه؟ این درجه، از عجب‌های خیلی بد و زشت است. عجبی که عمل بد را انجام می‌دهیم و می‌گوییم: «خیلی عالی است»؛ چه بدبختی از این بالاتر.

معمولاً ما روحانیون به این نوع از عجب گرفتار می‌شویم. برخی از روحانیون، کار زشتی را مرتکب می‌شوند، کار خود را توجیه می‌کنند و می‌گویند: «این کار خیلی عالی است»؛ تهمت می‌زند و می‌گوید: «وظیفه‌ من است». غیبت می‌کند و می‌گوید: «وظیفه شرعی من است. من وظیفه شرعی خود را انجام می‌دهم و آبروی فلانی را می‌برم».

با تهمت زدن، غیبت کردن، بدگویی، اهانت و کارهای بد و زشت، فکر می‌کند که بهترین کار را انجام می‌دهد؛ این بدترین عجب است. خدا نکند که ما توجیه‌گر اعمالمان باشیم. آنچه که هواهای نفسانیمان می‌گوید، انجام دهیم و سپس آن را توجیه کنیم. «الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ» عمل بدش را زینت می‌دهد؛ عمل زشت را انجام می‌دهد، تهمت می‌زند، توهین می‌کند، بدگویی می‌کند و تهمت می‌زند اما از خودش تعریف می‌کند. به این کار می‌گوییم: «أَنْ يُزَيَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ». «فَيَرَاهُ حَسَناً»: خیال می‌کند که کار خوبی انجام داده است. «فَيُعْجِبَهُ وَ يَحْسَبَ أَنَّهُ يُحْسِنُ صُنْعاً».

«وَ مِنْهَا أَنْ يُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَيَمُنَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»: یک نوع از عجب آن است که انسان فکر می‌کند که اهل نماز شب، گریه، دعای ابوهمزه و ... است و منّت بر خدا می‌گذارد. می‌گوید: من که این همه آدم خوبی هستم چرا باید مبتلای به فلان مرض شوم؟ چرا مریض شدم؟ چرا باید فلان مشکل برایم پیدا شود؟ من که اهل نماز شب، ذکر، دعا، نماز جماعت و ... هستم. این شخص از خدا طلبکار است. می‌گوید: چرا من باید مصیبت ببینم؛ «فَيَمُنَّ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». اعمال نیکت را برای خودت انجام دادی نه اینکه منّت بر خدا بگذاری.

«وَ لِلَّهِ عَلَيْهِ فِيهِ الْمَنُّ»: اگر کارهای خیر انجام می‌دهی، خدا بر شما منّت گذاشته که الحمدلله توفیق داشته‌ای کار خیر انجام دهی؛ نه این‌که بر خدا منّت بگذاری که چرا باید فلان مصیبت برای من اتفاق بیفتد، من که با خدا این‌طور هستم، من که حرف خدا را گوش می‌دهم؛ این منّت می‌شود. منّت بر خدا نگذار، خداوند بر تو منّت دارد.

خداوند تبارک و تعال در قرآن می‌فرماید: ﴿يمُنُّونَ عَلَيكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَي إِسْلَامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يمُنُّ عَلَيكُمْ أَنْ هَدَاكُمْ لِلْإِيمَانِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[2] شما که مسلمان شدید منّت بر خدا ندارید بلکه خداوند بر شما منّت دارد.

آیه دیگر در مورد همان عجبی که عرض کردم بدترین عجب است و متأسفانه ما گاهی مبتلای به این عجب می‌شویم که اعمال زشت، اهانت‌ها، غیبت‌ها و تهمت‌هایمان را زیبا می‌پنداریم و توجیه می‌کنیم: ﴿أَفَمَنْ زُينَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا﴾.[3] یا آیه:‌ ﴿قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ يحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يحْسِنُونَ صُنْعًا﴾؛[4] بدترین افراد چه کسانی هستند؟ کسانی که فکر می‌کنند بهترین کارها را انجام داده‌اند درحالی‌که کار زشت انجام می‌دهند ولی کار زشتشان را کار عالی تصویر می‌کنند.

بالاترین مهلکات

بالاترین و مهلک‌ترین مهلکات، «اعجاب المرء بنفسه» است. گاهی کارهای خوب انسان باعث می‌شود که فکر می‌کند آدم حسابی است اما گاهی انسان، اعمال زشت انجام می‌دهد و مبتلا می‌شود به اینکه اعمالش را توجیه کند و آن را به‌صورت خوب و تزیین شده ببیند.

مرحوم امام(ره) می‌فرماید:‌این عجب که بدترین عجب است، انسان را هلاک می‌کند. لیکن مرحوم امام(ره) می‌فرماید: اگر کسی اهل تواضع باشد، تکبّر نداشته باشد ولی از کار خوبش خوشحال ‌شود (مثلاً می‌گوید:‌خدا را شکر، امشب موفق شدم نماز شب بخوانم) این عیبی ندارد. الحمدلله موفق شدم و نماز جماعت رفتم،‌ الحمدلله موفق شدم و فلان خدمت را کردم، این اشکالی ندارد و به آن عجب نمی‌گويیم.

خوشحالی باید در کمال تواضع؛ هم تواضع عند الله و هم تواضع نسبت به مردم. تواضع نسبت به مردم و خدا داشته باشید و هر بلا، مشکلی، فقر، مریضی و ناراحتی برایتان به وجود آمد بگویید: خدایا شکرت. رفتم بیمارستان دیدم عده‌ای مریض سرطانی هستند، برخی را می‌گویند فردا می‌میرند، بعضی را می‌گویند امروز می‌میرند و بعضی دو روز دیگر، فهمیدم که من بهترین هستم نسبت به آن‌ها.

هرچه خودت را نگاه می‌کنی خدا را تشکر کن. بگو دیگران چه مشکلات بیشتری نسبت به من دارند، الحمدلله من این مشکلات را ندارم؛ در رابطه با درس، بحث و خانه؛ خیلی‌ها خانه ندارند اما الحمدلله من خانه دارم، حالا خانه‌ام کوچیک است، جایش دور است، عیبی ندارد. خیلی‌ها مستأجر هستند، خیلی‌ها پول اجاره را هم ندارند.

اگر توانستی در ظاهر و واقع روحیه‌ شکرگزاری را داشته باشی عیبی ندارد. خوشحالی که نماز شب خواندی اشکالی ندارد و به آن عجب نمی‌گویند. اگر خوشحالی که نماز اول وقت یا جماعت می‌خوانی، اشکالی ندارد و عجب نیست؛ ولی سعی کن که همواره تواضعت را نسبت به خدا و مردم داشته باشی؛ یعنی هم نسبت به مردم کوچکی کنی، این‌گونه نباشد که اگر نماز شب خواندی، جواب سلام مردم را ندهی، همچنین نسبت به خدا کوچکی کنی.

هرچه داری بگو الحمدلله، الحمدلله؛ خدایا این نعمت را از من نگیر. به من لطف و محبت بسیار کردی، ممنونم. الحمدلله این مقدار از امکانات را در اختیار دارم، شکر می‌کنم. گاهی بگویید: «یا واسع یا وهاب». از خدا بخواهید که به شما کمک کند و وضع مالیتان خوب شود سر را به سجده بگذارید و بگویید: «یا واسع یا وهاب»؛ یعنی خدا وهاب است و انشاءالله به شما لطف می‌کند. گاهی بگویید: «أشکر الله»، «شکر لله»؛ خدا را زیاد شکر کنید و از خداوند تبارک و تعالی تشکر کنید. گاهی بگویید: «أشکر الله علی نعمائه»؛ خدایا برای این نعمت‌هایی که به من دادی ممنونت هستم. به من کم ندادی و الحمدلله نسبت به خیلی‌ها علمم بالاتر و ایمانم، خانه و زندگی‌ام بهتر است.

مبادا ناشکری کنید و خداوند همین نعمت‌ها را هم از شما بگیرد؛ همین ماشین قراضه یا خانه کوچک را هم نداشته باشی؛ بگو«أشکر الله علی نعمائه». گاهی سر را به سجده بگذارید و با خداوند راز و نیاز کنید و بگویید: خداوندا همین چیزهایی که به من دادی خیلی زیاد است خیلی عالی است و خیلی تشکر می‌کنم.

مرحوم امام (اعلی الله مقامه الشریف) می‌فرماید: اگر این حالت تواضع و فروتنی را هم نسبت به خدا و هم نسب به مخلوق داشته باشی ولی خوشحال هستید (الحمدلله موفق شدم نماز شب خواندم، زیارت جامعه خواندم، زیارت کربلا رفتم و ...) اشکالی ندارد و به آن عجب نمی‌گویند.

برای علاج کسالت که همه داریم (عجب) باید سعی بر تواضع باشد. هم تواضعتان را نسبت به مردم روز به روز زیاد کنید (به همه سلام کنید تا مبادا تکبر بر شما عارض شود) و هم نسبت به خدا تواضع داشته باشید، همیشه از خدا تشکر کنید؛ پایم درد می‌کند، خیلی‌ها هستند که پایشان را قطع کرده‌اند الحمدلله من پا دارم. هر مشکلی پیدا می‌کند همواره تشکر کنید. اگر این روحیه را در خود تقویت کنید با «اعجاب المرء بنفسه» مبارزه کرده‌اید و آن را کم‌کم از خود دور کنید وگرنه این حالت عجب گاهی ما را می‌گیرد، مخصوصاً ما روحانیون؛ برخی می‌آیند دست یا عبای ما را می‌بوسند و خیلی ما را تحویل می‌گیرند لذا خیال می‌کنیم که آدم حسابی هستیم. این اعجابی که ما را می‌گیرد بیچاره‌مان می‌کند. چه کار کنم؟ تواضعت را بیشتر کن، هم نسبت به مردم و هم نسبت به خدا.

آقایان انشا‌ءالله برای اربعین می‌خواهید به کربلا مشرف شوید که ثواب بسیاری دارد. این حرکت واقعاً حرکت عظیمی است. از تمام کشورهای دنیا شرکت می‌کنند، از آمریکا، هند، پاکستان و تمام کشورهای دنیا. همچنین دین‌های مختلفی در راهپیمایی اربعین شرکت دارند. همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرمودند این راهپیمایی اربعین، جهانی شده است؛ یعنی اختصاص به دین یا مملکت خاصّی ندارد.

در طول تاریخ هیچ دین و مذهبی، اسلام و غیر اسلام، راهپیمایی با چنین ابهت و جمعیتی وجود نداشته. این حرکت اسلامی است که به وجود آمده است. در این راهپیمایی ما باید به اهداف امام حسین(ع) توجه ویژه‌ای داشته باشیم. یکی از اهداف امام(ع) ایثار است؛ شما که راهپیمایی می‌کنید و کسی مشکل داشته و نیاز به کمک داشت، دست او را بگیرید و به او کمک کنید، کسی که گرسنه است به او غذا بدهید، کسی که تشنه است و شما می‌توانید برای او آب فراهم کنید. ایثاری که امام حسین(ع) داشت را شما هم باید داشته باشید. باید از مردم عراق که ایثار می‌کنند باید کاملاً تشکر کنید.

سعی کنید که به مقدسات ادیان مختلف به هیچ عنوان اهانت نکنید؛ زیرا از ادیان مختلف در این راهپیمایی شرکت کرده‌اند و شما باید وحدت را حفظ کنید. سعی کنید که اهداف امام حسین(ع) ظهور و بروز بیشتری داشته باشد. این حرکت اسلامی را پاس بدارید.

محبت، تواضع و تشکر خود را نسبت به مردم عراق داشته باشید که انشاءالله این حرکت مرموزانه دشمنان، نقش بر آب شود؛ زیرا آمریکا، اسرائیل و برخی از کشورهای منطقه به دنبال این هستند که این حرکت را کم‌رنگ و ضعیف کرده و ایجاد اختلاف کنند. می‌خواهند «عرب و عجم» و «شیعه و سنی» درست کنند تا اختلافاتی را به وجود بیاورند. سعی شما بر این باشد که نقشه‌های دشمن را کاملاً نابود کنید.

از آقایان عزیز و سروران محترم تقاضا می‌کنم که انشاءالله اگر مشرف شدید، این فقیر حقیر سراپا تقصیر را هم در گوشه چشمتان دعا بفرمایید؛ ما هم شما را دعا خواهیم کرد.