درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: احادیث کتاب چهل حدیث مرحوم امام (ره)/کبر/ مراحل کبر

در مباحث اخلاقی گذشته بیان کردیم یکی از مشکلات اخلاقی که برای فرد و جامعه مضر است مسئله کبر است. کبر و خودبزرگ‌بینی و خود را از دیگران بالاتر دانستن مشکل اخلاقی بزرگی است. در روایات وارد شده است که اگر ذره‌ای کذب در وجود کبر در انسان وجود داشته باشد، انسان دچار مشکلات زیادی است.

مبارزه با کبری که ممکن است در وجود هر انسانی باشد این است که انسان، عمل متواضعانه را انجام دهد؛ یعنی کار، رفتار، کردار و گفتارش به‌گونه‌ای باشد که متواضعان انجام می‌دهند. افراد متواضع چگونه صحبت می‌کنند، چگونه راه می روند و چگونه عمل می‌کنند، همان عمل آن‌ها را مرتکب شود و خودش را شبیه به آن‌ها کند. ممکن است من ذاتاً انسان متواضعی نباشم اما اعمالم را طبق متواضعین انجام می‌دهم تا کم‌کم به تواضع عادت کنم و متواضع شوم. ممکن است در روحیه و در قلبم تواضع نباشد و کبر باشد اما عملم متواضعانه است؛ زیرا می‌خواهم با هوای نفسم مبارزه کنم.

افراد گاهی با هم‌کلاسی‌های خود یا نزدیکان خود در مسائلی بحث می‌کنند، در مباحث علمی می‌بینید که گاهی دو استاد باهم مباحثه می‌کنند، گاهی در مجلسی باهم علمی، اجتماعی یا سیاسی بحث می‌کنند، در هر بحثی که دو نفر باهم بحث می کند برخوردهایی که افراد با هم دارند متفاوت است، بعضی‌ها حالت لجبازی دارند، هرچه طرف مقابل می‌گوید، به‌هیچ‌عنوان نمی‌پذیرند و حاضر نیستند تسلیم حقیقت شوند. این روحیه‌ای است که برخی در مباحثات خود به‌هیچ‌عنوان تسلیم نمی‌شوند و قبول نمی‌کنند حرف طرف مقابل را هرچند که استدلالی ندارند و دلیل محکمی که بتوانند حرف او را رد کنند ولی می‌گوید: «من نمی‌پذیرم و قبول نمی‌کنم» این حالت، حالت عناد و لجاجت است. امثال این تعبیرات گاهی در انسان‌ها وجود دارد و این علامت تکبر است؛ انسان‌های متکبر کسانی هستند که تسلیم نمی‌شوند.

اما برخی از بزرگان، انسان‌های ساخته شده و انسان‌های مهذب، کسانی هستند که در مباحثات، بحث‌های علمی و در هر بحثی که دارند تسلیم حق می‌شوند. بعد از این‌که ادله را دیدند و دلیلشان دلیل صحیحی است تشکر می‌کنند. در تدریس حوزه، دانشگاه و هرجایی که استادی دیدید که بر کرسی تدریس نشسته و شاگرد اشکال می‌کند گاهی می گوید: «احسنت آفرین و تشکر می‌کنم. اشکال شما خیلی خوب بود» اگر چنین استادی باشید عمل شما عمل متواضعانه است اما اگر از اول تا آخر هر کس اشکال می‌کند می‌گویید که نفهمیدی و چنین‌وچنان. این عمل کمی بوی تکبر می‌دهد. باید انسان در برخورد با مسائل و اشکالاتی که متوجه انسان می‌شود تابع حق باشد اگر می‌بیند اشکالی درست است هرچند از شاگرد انسان یا شخص مساوی یا پایین‌تر از انسان باشد، فوری بپذیرد و تشکر کند، این تشکر خود را اعلام کند که من حق را قبول کردم و از شما هم متشکر هستم. از شما استفاده نمودم. اشکال شما اشکال خیلی خوبی است.

شما در مباحث علمی، سیاسی و اجتماعی خود باید تسلیم حق باشید و از کسی که توجهی به شما دارد متشکر باشید. خداوند حفظ کند یکی از مراجع تقلید که ما نزد ایشان درس می‌خواندیم، گاهی ما به ایشان اشکال می‌کردیم، گاهی که اشکال ما به نظر ما ایشان مناسب بود از ما تشکر می‌کرد. خداوند ایشان را حفظ کند که ایشان مرجع تقلید در اصفهان هستند. ما این را عملاً از ایشان یاد گرفتیم، وقتی تدریس می‌کردند و اشکال می‌کردیم ایشان تشکر می‌کرد و می‌گفت: «اشکال شما اشکال واردی است»

این خیلی مهم است که استاد جلو جمعیت اعتراف کند که شما که شاگرد من هستید، حرف شما خوب است و من از حرف خودم برمی‌گردم.

اصولاً یکی از چیزهایی که باعث می‌شود انسان عمل متواضعانه انجام دهد هرچند که در ذهن انسان سخت باشد، اعتراف به اشتباه است؛ لذا باید تمام ارگان‌های مملکت، دولت، وزرا، وکلا و تمام مردم قبول کنند و این حالت را داشته باشند. انسان محل خطاست، معصوم نیست، انسان ممکن است اشتباه کند اما مهم این است که به ‌اشتباه خود اعتراف کند و بیان کند. در هر بعدی که انسان حرکت می‌کند ممکن است اشتباه کند، اگر به اشتباه خود اعتراف کند، عمل متواضعانهای است که باعث تهذیب نفس می‌شود و دیگران هم یاد می‌گیرند.

مرحوم امام (اعلی‌الله مقامه الشریف) گاهی می‌فرمود: «من اشتباه کردم». چه اشکالی دارد وزیری بگویید: «من این کار را انجام دادم و اشتباه کردم و اشتباه خود را جبران می‌کنم»؟ وزیر، وکیل و رئیس‌جمهور این‌گونه به مردم یاد بدهند و الگوی برای مردم باشند.

اشتباه خود را توجیه نکنید ما معمولاً اشتباهات خود را به گونه‌ای توجیه می‌کنیم که مثلاً من اشتباه نکردم. واقعیت را برای مردم بیان کنید تا مردم هم بدانند شما انسان هستید و خطا می‌کنید. شما انسان وارسته‌ای هستید که اگر خطا کنید، اعلام می‌کنید و به مردم می‌گویید که من خطا کردم. خیلی‌ها هستند که خطا می‌کنند و خطاهای خود را اظهار نمی‌کنند، شما اگر خطا کرده‌اید و خطاهای خود را اظهار کنید، محبوبیت شما بیشتر می‌شود و علاقه مردم به شما بیشتر می‌شود که شما واقعیت را بیان کردید و خطاهای خود را بیان کردید.

لذا یکی از عمل‌هایی که باعث می‌شود که انسان، تکبر قلبی خود را از بین ببرد و تهذیب نفس پیدا کند این است که در مقابل امثال و نزدیکان خود به خطای خود اقرار کند و خطاهای خود را قبول کند. اگر اشکالاتی که به او شده واقعیت دارد، بپذیرد و خیلی هم متشکر باشد.

اگر مملکت ما به این مقام برسد که تکبر خود را کنار بگذارد، اعتراف به اشتباهات کند، اشتباهات واقعی و حقیقی را بپذیرد، تشکر کند و بنا بگذارد که دیگر این اشکالات را تکرار نکند، بدانید که مملکت ما اصلاح می‌شود، تکامل پیدا می‌کند، ارزشمند می‌شود و مردم هم به هم اعتماد پیدا می‌کنند و می‌گویند: «این آقا کسی است که اشتباه نمی‌کند یا اگر اشتباه کرد به اشتباه خود اعتراف می کند».

لذا وظیفه همه مردم این است که انتقاد کنند، با محبت، بیان نرم و خوش‌رویی، اشکالات مسئولین را بیان کنند و مسئولین محترم هم اشکالات را دقت کنند و اگر اشکالات درست و قابل جواب نیست توجیه نکنند و به اشتباه خود اعتراف کنند و ان‌شاءالله تکرار نکنند. کسی از شما توقع ندارد که هیچ‌گاه خطا نکنید هر انسانی ممکن است گاهی خطا کند اما انسان متدین و شایسته آن است که به خطای خود اعتراف کند، خطاهای خود را جبران کند و متشکر باشد. همه ما باید به این حرکت متمسک شویم و برای دیگران هم الگو باشیم که دیگران هم از ما یاد بگیرند.

در هر اداره، محیط ریاست و هرجایی که مردم زندگی می‌کنند اگر اعتراف به اشتباه تحقق پیدا کند و تشکر از انتقاد صورت گیرد، شما بدانید که آن جامعه و محیط تکامل پیدا می‌کند، ارزشمند خواهد شد و روزبه‌روز بهتر از روزهای قبل به تکامل و ترقی خودش ادامه خواهد داد.

هر انسانی ممکن است در قلبش متکبر باشد، کسی منکر نیست که خیلی از انسان‌ها صفت کبر را دارند، اما برخی سعی می‌کنند مبارزه کنند و کبر را از وجود خودشان دور کنند. ممکن است کار سخت و مشکلی باشد؛ به این سادگی نمی‌توانید کبر را کنار بگذارید، علاقه دارید و دوست دارید که از دیگران در ظاهر برتر باشید و خصوصیات متکبران را داشته باشید اما می‌خواهید مبارزه کنید و کبر را از خود برانید.

زمانی که می‌خواهید وارد مجلسی ‌شوید و افرادی هم‌زمان با شما قصد ورود به مجلس را دارند یک حرکت این است که تواضع کرده و به دیگران تعارف‌ و دیگران را بر خود مقدم کنید.

نکته دیگر نشستن در مجالس است. در مجالس که وارد می‌شوید هرجا که جا هست همان‌جا بنشینید؛ لازم نیست که به صدر مجلس بروید.

خدا رحمت کند حضرت آیت‌الله بهجت، من مکرر دیده بودم ایشان وقتی وارد مجلس می‌شدند، هرجا که جا بود می‌نشستند. این شخصیت بزرگوار و عالم وارسته این روحیه را داشت اما دیده بودیم که خیلی‌ها وارد مجلس می‌شوند، صلوات برایشان می‌فرستند و بالای مجلس می‌نشینند. مکرر دیدم که مرحوم آیت‌الله بهجت وقتی وارد مجلس می‌شد سریع گوشه‌ای می‌نشست که کسی متوجه نشود. برخی که ایشان را می‌شناختند احترام می‌کردند جای بهتری می‌بردند تا بتواند تکیه بدهد؛ ایشان گاهی قبول نمی‌کردند و همان‌جا می‌نشستند.

این یکی از چیزهایی است که ممکن است در قلب انسان کبر باشد اما باید با آن مبارزه کرد. کبر می‌گوید: «برو بالای مجلس بنشین. بالاترین و بهترین جای مجلس مال تو است» این‌ها در قلب انسان ممکن است وجود داشته باشد ولی باید با آن مبارزه کرد. این هوای نفس است که باید با آن مبارزه کرد مبارزه‌اش همین است که شما وقتی در مجلسی وارد شدید، بروید و گوشه‌ای بنشینید، هرجا که جا بود همان‌جا بنشینید، دنبال این‌که بالای مجلس بروید نباشید دنبال این‌که شما شخصیتی هستید که باید از شما اسم ببرند و بالای مجلس بنشینید نباشید.

باید با کبر مبارزه کنیم، اگر مبارزه کردیم این تهذیب نفس برای ما بوجود می‌آید. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَجْلِسَ الرَّجُلُ دُونَ شَرَفِهِ»[1] یکی از مصادیق تواضع این است که همیشه جایگاه شما بالاست، شما ملا هستید و دارای ارزش ویژه‌ای هستید اما وقتی در مجلسی می‌نشینید بروید پایین مجلس گوشه‌ای بنشینید. مردم باید از شما یاد بگیرند، شما الگوی جامعه هستید، مخصوصاً روحانیت معظّم؛ روحانیت باید بیشتر توجه داشته باشد و الگوی مردم باشد. «شرف المکان بالمکین» شما شرف دارید و شرف و ارزش شماست که به زمین ارزش می‌دهد نه زمین و جایگاه نشستن به شما ارزش بدهد.

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «مِنَ‌ التَّوَاضُعِ‌ أَنْ تَرْضَى بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ تَلْقَى وَ أَنْ تَتْرُك‌ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كُنْتَ مُحِقّاً وَ أَنْ لَا تُحِبَّ أَنْ تُحْمَدَ عَلَى التَّقْوَى»[2] چقدر زیبا فرمودند: می‌خواهی تواضع یاد بگیری می‌خواهی انسان متواضع باشی و متکبر نباشی باید:

«مِنَ‌ التَّوَاضُعِ‌ أَنْ تَرْضَى بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ» در پایین‌ترین جای مجلس هم که نشستی راضی باشی و خدا را شکر کنی. اگر توانستی خود را راضی کنی که هر جای مجلس که شد حتی پایین‌ترین جای مجلس هم که شد بنشینی؛ این علامت تواضع است.

«وَ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَى مَنْ تَلْقَى» یکی از راه‌های تواضع این است که با هر کس ملاقات می‌کنی، سلام کنی. لازم نیست که او به شما سلام کند، وظیفه مردم نیست که به شما سلام کنند شما به مردم سلام کنید. شما که راه می‌روید به دیگران سلام کنید آن‌ها هم یاد می‌گیرند به شما سلام می‌کنند. توقع نداشته باشید که دیگران حتماً به شما سلام کنند شما به دیگران سلام کنید.

«وَ أَنْ تَتْرُك‌ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كُنْتَ مُحِقّاً» سوم با دیگران جدال نکن؛ شما حرفت را بگو اگر حرفت حق باشد می‌پذیرند اگر ناحق بود نمی‌پذیرند. حق با شماست اما خیلی جدال نکن. سر این‌که حرف شما را بپذیرند، دعوا نکن. خوب نپذیرند! شما حرف حق را بگو و اتمام حجت کن.

«وَ أَنْ لَا تُحِبَّ أَنْ تُحْمَدَ عَلَى التَّقْوَى» نکته دیگری که امام صادق می‌فرماید این است که وقتی اسمت را در بلندگو می‌برند که جناب حجت‌الاسلام، آیت‌الله و چنین‌وچنان اگر کیف می‌کنی و لذت می‌بری بدان که تکبر در وجودت هست. امام می‌فرماید که دوست نداشته باش! اگر در قلبت هم دوست داری به آن شخصی که از تو تعریف می‌کند خیلی بها نده! دوست نداشته باش که همیشه از تو تعریف کنند بلکه دنبال این باش که خود را متواضع جلوه دهی تا کم‌کم واقعاً متواضع شوی.

ممکن است برخی از این‌ها صورت ظاهر باشد اما اگر همین ظواهر را حفظ کنید این برایتان ملکه می‌شود و بعد از مدتی عادت می‌کنید که گوشه‌ای از مجلس بنشینید و بالای مجلس نروید، به همه سلام کنید، جدال نکنید و در مجالس و محافل از شما تعریف نکنند. این‌ها نشانه تواضع است. ممکن است کبر در قلب انسان باشد اما عمل خود را به گونه‌ای ترتیب می‌دهد که با تواضع سازگار باشد. این نشانه قرار‌گیری در مسیر هدایت و تواضع است.

باید ما هوای نفس خود را سرکوب کنیم، باید مقداری تهذیب نفس کنیم. مرحوم امام (اعلی‌الله مقامه الشریف) درس اخلاق می‌داد، تهذیب نفس داشت و شخصیتی بود که حاضر نبود رساله‌ خود را چاپ کنند. اصرار می‌کردند که می‌خواهیم رساله شما را چاپ کنیم اما ایشان رساله نمی‌داد.

انسان باید چنین روحیه‌ای داشته باشد تا به مقامات عالیه برسد. مقامات را خداوند اعطا می‌کند؛ فکر نکنید که با تلاش و تکبر خود می‌توانید به مقامات برسید! مقامات معنوی در این است که شما به دستورات شارع عمل کنید و تهذیب نفس داشته باشید؛ هرچه مهذب‌تر باشید محبوب‌تر هستید و خداوند متعال به شما عنایت بیشتری خواهد داشت.

ان‌شاءالله که ما این دستورات نورانی قرآن و روایات را برای خودمان الگو قرار دهیم. ان‌شاءالله هم بگوییم هم عمل کنیم و متلبس به این اخلاق شویم.