درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل

«فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا».[1] عقل و لشکریانش را بشناسید و جهل و لشکریانش را بشناسید تا هدایت شوید.

معیار استفاده از عقل

چه معیاری باید داشته باشیم تا بدانیم که آیا از عقل استفاده می‌کنیم یا نمی‌کنیم؟ آیا از عقل درست استفاده کرده‌ایم؟

«قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) يَقُولُ‌: لَا يَقْبَلُ اللَّهُ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَةٍ وَ لَا مَعْرِفَةَ إِلَّا بِعَمَلٍ‌ وَ مَنْ لَمْ يَعْمَلْ فَلَا مَعْرِفَةَ لَهُ أَلَا إِنَّ الْإِيمَانَ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ».[2]

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:‌ عمل انسان باید با معرفت انجام شود، عمل باید با معرفت توأم باشد. وقتی انسان به مرحله معرفت رسید، عمل انجام می‌شود.

اگر می‌گویید کسی با معرفت است، لازمه آن عمل است. اگر کسی عرفان قوی دارد اما اهل انفاق، ‌توکل، سخاوت،‌ جهاد و سایر صفات حسنه نیست، این عرفان نیست؛ عارف باید عمل داشته باشد. عرفان به گفتن سخنان عرفانی نیست بلکه عرفان باید در عمل آشکار شود. اگر می‌خواهید عارف را بیابید، ببینید چه کسی بیشتر به مردم خدمت می‌کند و به آن‌ها کمک می‌کند، ‌چه کسی مشکلات مردم را رفع می‌کند و ایثار بیشتری دارد؛ این‌ها نشانه‌های عرفان است، نه حرف‌های عرفانی. باید زندگی افراد را ببینید تا بدانید که عرفان دارد یا نه.

از کجا می‌دانید چه کسی زاهد است؟ ‌آیا از الفاظ او که می‌گوید باید دنیا را کنار گذاشت؟! خیلی‌ها این حرف‌ها را می‌زنند؛ زاهد کسی است که عملش نشان بدهد زاهد است. کسی که به دنبال تشریفات دنیایی است نمی‌تواند دم از عرفان و زهد بزند.

امام صادق (علیه‌السلام) آگاهی می‌دهد تا مردم فریب الفاظ را نخورند. برخی در جامعه فریب حرف‌های زیبا را می‌خورند و منحرف می‌شوند. الفاظ زیبا را نباید علامت عرفان دانست بلکه عرفان مخصوص کسانی است که از عمل صالح برخوردار هستند.

«لَا مَعْرِفَةَ إِلَّا بِعَمَلٍ» این دو یکدیگر را کامل می‌کنند. کسی که هم خوب می‌فهمد و هم خوب عمل می‌کند، عرفانش تقویت می‌شود. «وَ مَنْ لَمْ يَعْمَلْ فَلَا مَعْرِفَةَ لَهُ» اما کسانی که عمل ندارند معرفت ندارند، امام صادق (علیه‌السلام) آگاهی می‌دهد که فریب این افراد را نخورید بلکه عمل او را ببینید. با دیدن عمل است که معرفت او را می‌فهمید. ممکن است کسی علم زیادی نداشته باشد اما معرفت داشته باشد و دنیای اخلاص و تواضع را داشته باشد.

پس ملاک تشخیص استفاده از عقل آن است که به عمل او نگاه کرد نه به الفاظش.

اینکه امام معصوم (علیه‌السلام) فرمود: «كُونُوا لَنَا زَيْناً وَ لَا تَكُونُوا عَلَيْنَا شَيْنا»[3] [4] یعنی این اعمال ما است که باید آبروی برای ائمه (علیهم‌السلام) باشد؛ لذا لازم است که روحانی و طلبه، عملش خوب باشد هرچند که نمی‌تواند زیبا صحبت کند. حسن خلق، تواضع و رفتار خوب با مردم،‌ نشانه معرفت انسان است اما اگر خوب حرف می‌زند ولی در عمل این رفتار نیکو را ندارد، معرفت ندارد.

در روایت دیگری می‌فرمایند: «فَمَنْ عَرَفَ دَلَّتْهُ الْمَعْرِفَةُ عَلَى الْعَمَلِ...»[5] کسی که معرفت دارد او را به عمل راهنمایی می‌کند. معرفت در وجود انسان عمل ایجاد می‌کند؛ پس کسی که عمل ندارد، معرفت ندارد. برای کسانی که مردم را به انحراف می‌کشند، لقلقه زبان بودن راحت است اما اگر کلامی در اعماق وجودش نفوذ کرده باشد، در عملش ظاهر می‌شود و تجلّی پیدا می‌کند.

مرحوم امام خمینی (اعلی الله مقامه الشریف) علم و عملش توأم بود. برخی از ما منزل برای سکونت داریم اما مرحوم امام در خانه اجاره‌ای زندگی می‌کرد. منزل مرحوم امام در قم، ابتدا اجاره‌ای بود. اکنون منزل در مرکز شهر قرار گرفته است اما در آن زمان‌ها در حاشیه شهر بود و از محله‌های خوب شهر نبود. روزی صاحب‌خانه تقاضای تخلیه می‌کند تا منزل را بفروشد. مرحوم امام آن روز تدریس خود را انجام داد و سپس به هم‌باحثه‌ای خود مرحوم آیت‌الله احمد زنجانی گفت: صاحب‌خانه چنین گفته، چه کنم؟ آیت‌الله احمد زنجانی (رحمه‌الله) هم مقداری کمک کرد اما به مقداری نبود که مشکل حل شود.

عصر، مرحوم امام به حرم رفت و در یکی از صحن‌ها، متوسل به حضرت معصومه (سلام‌الله علیها) شد. در حال توسل و عبادت بود که دو نفر خدمت ایشان رسیدند و گفتند: ما از اصفهان آمده‌ایم و قصد حج یا کربلا داریم. امانتی داریم که خدمت شما می‌دهیم تا پس از بازگشت از شما بگیریم. ابتدا امام نپذیرفت اما آن‌ها اصرار کردند و گفتند: از هرکس پرسیده‌ایم گفته‌اند حاج‌آقا روح‌الله، قابل اعتماد است. مقداری پول را مرحوم امام دادند و گفتند اگر به کربلا رفتیم، شش ماه دیگر برمی‌گردیم اما اگر به حج رفتیم، یک سال طول می‌کشد. مرحوم امام هم امانت را پذیرفت مشروط به اینکه اجازه تصرف در آن را داشته باشد.

آن مبلغ معادل همان مقداری بود که صاحب‌خانه برای قسط اول خانه درخواست کرده بود. مرحوم امام نیز به همین وسیله خانه را خرید و مابقی را از فروش املاکشان در خمین، تهیه کردند.

از این وقایع در زندگی مرحوم امام بازهم بوده است. خیلی مهم است که انسان، معرفت را توأم با عمل کند. عمل ناشی از معرفت، خیلی ارزشمند است. مخصوصا طلاب و روحانیون عزیز که باید عمل ما نشان‌دهنده معرفت ما باشد.