درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مرجّحات خارجی/مرجّحات باب تعارض/تعارض ادلّه

بحث در رابطه با مرجّحات خارجی بود. یکی از انواع مرجّحات خارجی امارات ظنّیه غیرمعتبر بودند؛ یعنی طرق ظنّی که به تنهائی نمی‌توانند دلیل قلمداد شوند، ولی در مقام تعارض به عنوان مرجّح یکی از دو روایت نسبت به دیگری باشد.

اگر در خاطر داشته باشید، این اختلاف در هنگام ادّعای اجماع بر لزوم ترجیح "اقوی‌الدلیلین" توسّط شیخ انصاری به خوبی خود را نشان می‌داد. مرحوم شیخ انصاری مراد از اقوی‌الدلیلین را دلیلی می‌دانستند که نزدیک‌تر به واقع باشد؛ بدین معنی که وقتی یکی از دو روایت معارض با یک دلیل ظنّی دیگر تأیید شد، دلیل مقابل در ذهن فقیه مخدوش جلوه می‌کند. چرا که تأیید یکی از دو دلیل در هنگام تعارض، سبب نزدیک‌تر شدن روایت مورد تأیید و مخدوش بودن روایت مقابل می‌شود و احتمال نقصانی در دلالت و یا سند و یا جهت کلام شکل می‌گیرد.[1]

ولی مرحوم آخوند به خلاف مرحوم شیخ اقوی‌الدلیلین را به دلیلی تفسیر می‌کردند که قرائن بر حجّیت در آن بیشتر حاصل شوند. چرا که ملاک قوّت یک دلیل در نگاه ایشان حجّیت و شواهد بر دلیلیّت آن است. فلذا مرحوم آخوند با وجود مرجّحات خارجی مثل شهرت و یا اجماع منقول، به این نتیجه نمی‌رسند که روایت و دلیل مقابل از حجّیت ساقط می‌شوند؛ بلکه هر دو دلیل حجّت باقی می‌مانند. چرا که یک امر ظنّی نمی‌تواند قطع ما به حجّیت یک دلیل را دستخوش خلل کند؛ بنابراین ایشان بر مبنایشان یعنی تخییر باقی می‌مانند.[2]

یعنی گویی مرحوم آخوند در یک جمود و سخت‌گیری نسبت به ادلّه حجّیت بوده و آنچه صلاحیت و اعتبارش به واسطه ادلّه حجّیت ثابت شود، قابل استفاده خواهد بود و آنچه نتوان اعتبارش را ثابت کرد، هیچ کارآیی و صلاحیتی برای وقوع در مسیر استنباط احکام نخواهد داشت.

مرحوم محقّق داماد ذیل این کلام مرحوم آخوند می‌فرمایند مراد مرحوم آخوند از عدم خلل اماره ظنّی در روایت مقابل، این است که اگرچه در فرض مطابقت یکی از دو خبر متعارض با یک اماره ظنّی، گمان به وجود خللی در صدور و یا دلالت و یا جهت روایت مقابل حاصل می‌شود، ولی این خلل آن‌قدر توانایی ندارد تا روایت مقابل را از حجّیت ساقط کند؛ پس ایشان در اصل ایجاد خلل با شیخ هم عقیده هستند، ولی توان اسقاط روایت مقابل از حجّیت را در یک اماره ظنّی نمی‌پذیرند.

مرحوم محقّق داماد در مقام اشکال به مرحوم آخوند تفسیر ایشان از "اقوی‌الدلیلین" را نمی‌پذیرند. به نظر ایشان با توجّه به کلمات علماء در این رابطه مراد از اقوی‌الدلیلین، خبری است که نزدیک‌تر به واقع به نظر بیاید؛ بنابراین اگر یک خبر را اماره‌ی ظنّی تأیید کرد، گمان به صدور آن از جانب معصوم افزایش می‌یابد و اگرچه این گمان توان اسقاط حجّیت از دلیل مقابل را ندارد، امّا باعث ترجیح روایت مورد تأیید خواهد شد. چرا که این روایت قوی‌تر از روایت مقابل است.[3]

به نظر ما، قول شیخ انصاری حقّ است؛ و همان‌طور که گذشت ما قائل به جواز ترجیح به مرجّحات خارجی مثل شهرت و اجماع منقول و روایات ضعاف در مقام تعارض هستیم؛ و در ازای این تأیید می‌توان ادّعا کرد دلیل مقابل از حجّیت و دلیلیت می‌افتد. چرا که مرحوم آخوند می‌پذیرند با وجود اماره‌ی غیرمعتبر در تأیید یک دلیل، دلیلیّت آن قوّت یافته و اقوی از دلیلیت دیگری می‌شود. پذیرش قوّت دلیلیّت در یک طرف تعارض، موجب ظنّ به سقوط طرف مقابل از حجّیت می‌شود.