درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
97/02/17
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: علوم موردنیاز مجتهد/مبحث اجتهاد و تقلید
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در «ما یتوقّف علیه الاجتهاد» بود؛ علومی که اجتهاد و استنباط بر آن‌ها متوقف است. در این رابطه مباحثی مطرح شد. گفتیم که یکی از چیزهایی که برای مجتهد لازم است مسئله تأثیر زمان و مکان بر اجتهاد است که وقتی زمان و مکان عوض می‌شود، اجتهاد هم عوض می‌شود. لکن این بحث نیاز به توضیح بیشتر دارد با توجّه به اینکه حکم الله واحد است و به‌حسب زمان تغییر نمی‌کند، «حلاله حلال الی یوم القیامة و حرامه حرام الی یوم القیامة» چگونه قابل تصویر است که زمان و مکان تأثیر در حکم و اجتهاد داشته باشد؟ کلماتی را از علما بیان کردیم که مثال‌هایی که زده بودند در رابطه با تغییر موضوعات است یعنی موضوع عوض شده و درنتیجه حکم نیز عوض شده است. موارد دیگری وجود دارد که تأثیر زمان و مکان در ملاکات احکام است یعنی حکم الله دارای یک مناط و علتی است که گاهی تغییر پیدا می‌کند و به همین خاطر حکم هم تغییر می‌کند؛ مثل خون. در روایات وارد شده که بیع خون جایز نیست و نظر علما هم همین است ولی در زمان ما بیع خون جایز است. این‌گونه نیست که موضوع هم عوض شده باشد لکن ملاک حکم عوض شده است. چون در زمان قدیم خون منفعت محلّله مقصوده عقلائیه نداشت ولی اکنون دارد.
گاهی نیز احکامی از طرف شارع وضع شده که دارای حدود و قیودی است که این حدود و قیود نبوده ولی الآن پیدا شده است؛ مثلاً گفته می‌شود اراضی موات برای کسی است که آن‌ها را احیا کرده باشد، این برای زمانی است که مردم با بیل و کلنگ و آبیاری معمولی، زمین محدودی را احیا می‌کردند و مالک می‌شدند. ولی الآن با وسایل جدید و تراکتور و ماشین‌آلات قوی می‌تواند هکتارها زمین را احیا کرد و یک انسان سرمایه‌دار و ثروتمند چندین تراکتور خریده و شروع به کشاورزی می‌کند و تمام این زمین‌ها را مالک می‌شود، اما افراد ضعیف قادر به این کار نیستند؛ لذا این حکم دیگر وجود ندارد چون زمان تغییر کرده، حکم هم تغییر می‌کند.در مورد معدن هم همین‌طور است. در گذشته با بیل و کلنگ و زحمت و سختی فراوان زمین را می‌شکافتند و معدنی را پیدا می‌کردند که در این صورت مالک آن معدن می‌شدند و خمس آن را باید پرداخت می‌کردند؛ اما در این زمان با دستگاه‌های خیلی قوی زمین را می‌شکافند و معادن کثیری را از زمین استخراج می‌کنند. یک انسان سرمایه‌دار و ثروتمند ماشین‌آلات موردنیاز را می‌خرد یا اجاره می‌کند و کوه‌ها را می‌شکافد و از معادن استفاده می‌کند. حکم اسلام این بود که کسی که معدنی را استخراج کند، معدن برای اوست و مالک آن معدن است و باید خمس آن را بپردازد ولی الآن مسئله معادن یک بحث جدی است و برای مملکت ثروت است همان‌طور که نفت ثروت مملکت است معادن دیگر هم ثروت کشور به‌حساب می‌آیند؛ لذا این احکام زمان خاصی صادر شده که امکان گسترش زیاد وجود نداشته ولی اکنون امکان گسترش آن خیلی زیاد است و مفاسد زیادی را به دنبال دارد که ثروتمندان ثروتمندتر شده و فقرا فقیرتر می‌شوند.مثال دیگر: آیه شریفه «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»[1] در مقابل دشمن باید قوّت و قدرت و نیرو داشته باشیم تا بتوانیم با دشمن مقابله کنیم، در زمان قدیم با شمشیر و نیزه و سپر بوده؛ آیا در عصر حاضر بمب اتم، مصداق این آیه هست یا نه؟ آیا جایز است که بمب اتم داشته باشیم تا بتوانیم با آن‌ها مقابله کنیم؟ این بحث در جای خودش مطرح شده و مقام معظم رهبری فتوا دادند که ما بمب اتم را حرام می‌دانیم و تولید و استفاده از آن جایز نیست چون در کنار آن بچه‌ها و زن‌های بی‌گناه هم کشته می‌شوند، آب‌ها و زمین، آلوده می‌شود و همه موجودات در معرض خطر قرار می‌گیرند و این ظلم است؛ پس این آیه به این معناست که قدرت خودتان را در مقابل دشمن زیاد کنید تا وقتی که با محرّمات دیگر مخلوط نشود. این آیه نیز ممکن است زمان و مکان در آن تأثیرگذار باشد اما با جمع بین آیات و روایات دیگر.
