درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
97/10/16
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: اطلاق لفظ و اراده لفظ / وضع
خلاصه جلسه گذشته: صحبت پیرامون این بود که استعمالات حقیقی و مجازی داریم. استعمال حقیقی آن است که لفظ در معنای موضوع‌له خودش، استعمال می‌شود مثل الانسان حیوان ناطق؛ استعمال مجازی آن است که لفظ در معنایی استعمال می‌شود که معنای موضوع‌له آن نیست بلکه شبیه معنای موضوع‌له است مثل زید اسد؛ زید حقیقتاً شیر نیست بلکه در شجاعت، شباهت به شیر دارد.
اطلاق اللفظ و ارادة النوع أو الصنف أو مثل أو شخصاستعمالات حقیقی و مجازی توجه به معنای لفظ است؛ اگر از لفظ معنایی اراده شود که موضوع‌له آن باشد، حقیقت است و اگر معنای موضوع‌له نباشد، مجاز است. استعمالات و اطلاقاتی داریم که توجهی به معنای لفظ ندارند بلکه به ماده لفظ توجه دارد. کاری با «ضَرَب» به معنای زد، ندارد و می‌گوید «ضرب فعل ماضٍ» یعنی وزن «فَعَل» فعل ماضی است؛ به‌عبارت‌دیگر معنای حقیقی و مجازی فَعَل را اراده نکرده است بلکه در وادی دیگری است. معنای حقیقی ضرب، زد است و معنای مجازی آن زمانی است که در شُرف زدن است درحالی‌که هنوز نزده اما «ضرب فعل ماضٍ» وزن ضرب را می‌گوید؛ یعنی سه فتحه پشت سرهم (ضَرَبَ) علامت فعل ماضی است؛ بنابراین معنای حقیقی و مجازی اراده نشده است.اراده نوعگاهی لفظی اطلاق شده اما نوع آن اراده می‌شود مثل: «ضرب فعل ماضٍ»؛ یعنی تمام افعالی که بر این وزن باشند فعل ماضی هستند مثل کَتَب، نَصَر و ...؛ لفظ، اطلاق شده اما مراد، نوع است. اطلاق حقیقی و مجازی نیست بلکه اطلاق لفظ و اراده نوع است.اراده صنفگاهی اطلاق لفظ و اراده صنف است. تفاوت نوع و صنف در این است که صنف، مقداری محدودتر است. زمانی که نوع، محدود شود، تبدیل به صنف می‌شود؛ انسان نوع است اما «معمم» صنف است؛ تعداد افراد معمم نسبت به انسان، کمتر است.اراده مثل و شخصاراده مثل آن چیزی است که خودش را شامل نمی‌شود اما امثال خودش را شامل می‌شود. اراده شخص هم زمانی است که خود آن لفظ، اراده شود مثل «دیزٌ مهمل». دیز مهمل است و از آن اراده شخص شده است. دیز مهمل است اما سایر الفاظ مهمل نیستند. دیز مهمل، سخن و استعمال صحیحی است و از آن اراده شخص «دیز» شده است که هیچ معنای حقیقی و مجازی ندارد؛ دیز مبتدا و مهمل خبر است.این استعمالات نه حقیقی هستند و نه مجازی؛ زیرا ضرب در معنای موضوع‌له که زد باشد، استعمال نشده بلکه می‌گوید هیئت ضرب فعل ماضی است، معنای مجازی هم نیست زیرا در معنای مشابه موضوع‌له استعمال نشده است درعین‌حال استعمالات صحیحی هستند. تجزیه و ترکیب قرآن، استعمال حقیقی یا مجازی نیست بلکه توجه به هیئت شده است.[1]
نکتهاجازه این اطلاقات به دست کیست؟ آیا به وضع واضع است یا به طبع سلیم. برخی از علما گفته‌اند به وضع واضع و برخی گفته‌اند به طبع سلیم است.به نظر می‌آید در اینجا نیز مانند مبحث مجازات، اجازه به دست طبع سلیم باشد؛ دلایل آن بحث را می‌توان در اینجا نیز اقامه نمود.تفاوت مبحث مجاز با مبحث این اطلاقاتاین بحث با مجازات دو تفاوت دارد:1- در مجاز، به معنای حقیقی توجه می‌شود و معنای مجازی برگرفته از مشابهت با معنای حقیقی است اما در این بحث به معنای حقیقی توجهی نمی‌شود؛ در مثال «ضرب فعل ماضٍ»، معنای مجازی و حقیقی ارتباطی با مبحث اطلاق لفظ و اراده نوع ندارد بلکه توجه به هیئت است.
2- معنای مجازی به حسن و ذوقیات توجه دارد مثل استعاره و کنایه؛ اما در این مبحث، ذوقیات وجود ندارند و مثلاً فقط به ترکیب جمله توجه دارد.
