درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره علائم حقیقت تبادر بود که یکی از علائم، تبادر است. اشکالاتی درباره تبادر مطرح شد و پاسخ داده شد.

اشکال پنجم: آیا هرچیزی که تبادر دارد، علامت حقیقت است؟ مثلا در مبحث انصراف، وقتی کلمه‌ای گفته می‌شود، به برخی از افراد انصراف دارد و برخی از افراد تبادر می‌کند ولی حقیقت نیست. مثلا وقتی گفته می‌شود: «اکرم العلماء» انصراف دارد به مقام معظم رهبری و مراجع تقلید اما طلبه‌ای که خوب درس خوانده و فاضل است هم مصداق «اکرم العلماء» است و باید او را اکرام کرد. تبادر افراد خاص در اینجا دلیل بر حقیقت نیست؛ زیرا اگر علامت حقیقت بود باید در سایر افراد، مجاز باشد و وجوب اکرام ندارد.

پاسخ: این انصراف بدوی است؛ ممکن است چیزی در ابتدا انصراف داشته باشد و زودتر به ذهن بیاید اما اگر دقت کنیم، عمومیت پیدا می‌کند. وقتی در معنای علما دقت می‌کنید متوجه می‌شوید که شامل آن طلبه فاضل هم می‌شود. مقصود ما در اینکه تبادر علامت حقیقت است، تبادر ابتدایی نیست بلکه تبادر بعد از دقت و ثبوت در ذهن است.

اشکال ششم: تبادر علامت حقیقت است در لسانی که تبادر وجود دارد اما در لسان‌های دیگری که آن تبادر نیست، علامت حقیقت هم نیست. فرض کنید از لفظ «اسد» حیوان مفترس تبادر می‌کند؛ پس رجل شجاع، مجاز است اما آیا لفظ «شیر» در فارسی که معنای رجل است هم همین‌گونه است که در حیوان مفترس حقیقت باشد و در رجل شجاع، مجاز است؟ نمی‌توان تبادر در یک لسان را سرایت به سایر زبان‌ها داد.

مرحوم موسوی قزوینی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إعلم أنّ التبادر إنّما يصير علامةً للحقيقة في اللسان‌ الذي حصل فيه التبادر و لا یصحّ التعدّي من تبادر لسان إلى الحقيقة في ساير الألسنة و لا من الحقيقة في زمان إلى الحقيقة في ساير الأزمنة؛ بل لا بدّ في التعدّي إلى غير اللسان و الزمان من دليل».[1]

پاسخ: در هر لغتی اگر این تبادر وجود دارد، علامت حقیقت است. ممکن است در زبان دیگری این تبادر نباشد، پس علامت حقیقت نیست. حتی ممکن است در زمانی تبادر باشد و در زمان دیگری تبادر وجود نداشته باشد؛ هرگاه تبادر بود، علامت حقیقت است. اگر اکنون تبادر وجود دارد و شک در تبادر در گذشته داریم، با استصحاب قهقرایی و اصل عدم نقل، می‌گوییم که در گذشته هم تبادر داشته است.