درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره علائم حقیقت و مجاز بود. یکی از این علائم، صحت حمل و عدم صحت سلب است. اگر لفظی بر لفظ دیگر حمل می‌شود، مثل حمل مبتدا بر خبر، نشانه حقیقت است. این حمل باید حمل اولی ذاتی باشد؛ یعنی حمل مفهوم بر مفهوم است نه اینکه حمل شایع صناعی باشد که حمل مصداق بر مصداق است. در مثال «زید قائم» مفهوم زید قائم نیست بلکه مصداق زید قائم است. حمل مصداق بر مصداق، علامت حقیقت نیست. باید مثل «الانسان، حیوان الناطق» باشد که مفهوم انسان، مفهوم حیوان ناطق است.

اشکال اول: در دو مثال «الانسان ناطق» و «الانسان ضاحک»، معیار صحت حمل و عدم صحت سلب وجود دارد اما ناطق معنای حقیقی انسان نیست بلکه «الانسان حیوان الناطق».

«إنّها منتقضة بالمجاز المستعمل في الجزء أو اللازم المحمولين كالإنسان في الناطق و الضاحك؛ فإنّه لا یصحّ أن يقال الإنسان ليس بناطق أو ليس بضاحك، مع أنّه ليس حقيقةً فيه. و كذلك العامّ إذا استعمل في الخاصّ فإنّ عدم صحّة السلب متحقّق و لا حقيقة».[1]

پاسخ: در این دو مثال، حمل به شایع صناعی درست است اما به حمل اولی ذاتی درست نیست. مفهوم انسان، مفهوم ناطق یا ضاحک نیست اما مصداق انسان، ناطق و ضاحک است. حمل شایع صناعی، علامت حقیقت نیست بلکه حمل اولی ذاتی علامت حقیقت است.

مرحوم مشکینی می‌فرماید: «أمّا لزومه فلأنّك قد عرفت أنّ العلامة هو الحمل باعتبار المعنى الحقيقي؛ فحينئذٍ يتوقّف معرفة المعنى الحقيقيّ على صحّة الحمل تحقيقاً للعلاميّة و هي متوقّفة خارجاً على معرفة المعنى الحقيقيّ و إلّا لم یصحّ الحمل. هذا في الحمل الذاتيّ و عدمه.

و أمّا في الحمل الشائع و عدمه، فلأنّ معرفة كونه من مصاديقه موقوفة على صحّة الحمل الشائع حسب العلاميّة و هي متوقّفة على معرفة كونه من مصاديقه و إلّا فكيف يحمل عليه بالحمل الشائع؟».[2]

پاسخ اول: صحة الحمل عند العالم، مفید للمستعلم. من که معنای حقیقی را نمی‌دانم، چون می‌بینم اهل لسان می‌گویند «الانسان حیوان الناطق» می‌فهمم که حیوان ناطق، معنای حقیقی انسان است.[3]

پاسخ دوم: اجمالا می‌دانیم که معنای حقیقی دارد و صحت حمل باعث می‌شود که معنای حقیقی را تفصیلا بدانیم.