درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /علامت حقیقت و مجاز

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره علائم حقیقت و مجاز بود که سیزده علامت را بررسی کردیم؛ برخی از آن‌ها را پذیرفتیم و برخی را نپذیرفتیم.

مرحوم موسوی قزوینی می‌فرماید: «منها: عدم التزام التقييد بمعنى أنّا إذا وجدنا استعمال اللفظ صحيحاً من معنى مجرّداً عن التقييد، حكمنا بكونه حقيقةً في المعنى الذي یصحّ استعماله فيه مجرّداً عن التقييد؛ كلفظ الماء، فإنّه یصحّ استعماله في الماء المطلق بلا قيد».[1]

به نظر ما این مورد هم همان تبادر است که لفظ بدون قرینه در معنایی استعمال شده است و اگر با قرینه باشد، مجاز است؛ بنابراین دلیلی ندارد که به‌عنوان علامت جدایی مطرح شود.

«و هذا التخيّل نشأ من عدم التمييز بين الظهور الشخصيّ و الظهور النوعي، فإنّا إذا التفتنا إلى التمييز بينهما- كما تقدّم- و إلى أنّ موضوع الحجّيّة ابتداءً هو الظهور النوعيّ و أنّ الظهور الشخصيّ المساوق لوجدان الفرد إنّما يكون كاشفاً عقلائيّاً عن الظهور النوعيّ و إنّ العلاقة الوضعيّة عبارة عن القرن المؤكّد المستتبع لانسباق ذهن العرف‌ المبنيّ على ذلك الوضع إلى المعنى من اللفظ، تبيّن الأثر العمليّ لعلامة الحقيقة؛ فإنّ المستعلم يستدلّ بالتبادر (مثلاً) أي بالظهور الشخصيّ على العلاقة الوضعيّة- المساوقة للظهور النوعيّ حيث لا يوجد ما يوجب الإجمال- و بذلك ينقّح موضوع الحجّيّة».[2]

آیت‌الله مکارم (سلمه‌الله) می‌فرماید: «ذكروا لتشخيص الحقيقة عن المجاز علائم يحتاج الفقيه إليها في معرفة ظواهر الألفاظ. و هذا البحث من أهمّ مباحث الألفاظ و أكثرها فائدةً و أتمّها آثاراً في الفقه و التفسير و الحديث و غيرها و من المباحث التي تسمّى بالمباحث الرئيسيّة، فإنّها المدار في فهم معاني الألفاظ الواردة في الكتاب و السنّة».[3]

به نظر ما باید به این بیان قیدی را اضافه نمود که نص اهل لغت، علامت است در صورتی که اطمینان به قول او پیدا کنیم.

به نظر ما این دو باید باهم باشد؛ یعنی در صورتی که معنای لفظی، هم عدم تبادر داشته باشد و هم تبادر غیر وجود داشته باشد، علامت مجاز است. وقتی واضع، لفظی را برای معنایی وضع می‌کند، تبادر وجود ندارد؛ زیرا هنوز مردم از آن اطلاع ندارند. این لفظ، حقیقت در معنایی است اما تبادر ندارد، در این صورت، عدم تبادر، علامت مجاز نیست. عدم تبادر هم یعنی این معنا تبادر ندارد و معنای دیگری تبادر می‌کند، پس تبادر علامت حقیقت است و آن معنایی که تبادر ندارد مجاز است؛ پس تبادر غیر هم به تنهایی علامت مجاز نیست بلکه باید عدم تبادر و تبادر غیر باهم باشند.

اشکال: در الفاظ مشترک چه می‌کنید؟ زیرا یکی از معانی تبادر ندارد اما حقیقت هم هست مثل عین که هفتاد معنا دارد و بسیاری از این معانی تبادر ندارند.

«قد اُورد عليه بالألفاظ المشتركة، فإنّه لا يتبادر منها واحد من المعاني. و مع ذلك ليست مجازاً، فيصير أعمّ من المجازيّة، فكيف تكون علامةً لها».[4]

پاسخ: اگر ثابت شده باشد که لفظی چند معنای حقیقی دارد از محل بحث ما خارج است؛ زیرا بحث ما درباره تردید در معنای حقیقی است.