درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول درباره صحیح و اعم بود.

ضرورت قدر جامع

یکی از مباحثی که در صحیح و اعم مطرح است، مسئله جامع بنا بر قول صحیحی و جامع بنا بر قول اعمی است.

آیا نیاز به جامع داریم؟ آیا ناگزیر به تصویر جامع هستیم؟

قول اول: ضرورت جامع

محقق خراسانی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إنّه لابدّ على كلا القولين من قدر جامع‌ في البين‌».[1] چه قائل به صحیح شویم و چه قائل به اعم، ناچاریم که قدر جامعی را تصویر کنیم.

باید توجه داشت که لزوم عقلی به وجود جامع نداریم؛ این‌گونه نیست که اگر قدر جامعی را تصور نکنیم، امر محالی محقق شده؛ مثلاً نماز اقسامی دارد، نماز حاضر، نماز قصر، نماز مریض و ... آیا جامعی بین این انواع وجود دارد یا نه؟ جامع نماز صحیح چیست؟ جامع نماز اعم چیست؟ این جامع لزوم عقلی ندارد؛ زیرا اگر لزوم عقلی داشت باید همه علما قائل به لزوم جامع می‌شدند درحالی‌که برخی از علما مانند مرحوم محقق نائینی (رحمه‌الله) قدر جامع را نیاز نمی‌دانند. وجداناً می‌بینیم که مردم توجهی به قدر جامع ندارند و هرکس به وظیفه خود عمل می‌کند، مرد به‌گونه‌ای زن به گونه دیگر، مریض به شکلی مسافر به شکل دیگر.

اما تصویر جامع برای مجتهد که می‌خواهد آیات و روایات را معنا کند و حکم شرعی را استنباط کند ضروری است تا بتواند در مقام تمسک به اطلاق از آن استفاده کند. مثلاً اگر «صل» در کلام شارع بود و شک در لزوم برخی از اجزا، شرایط، قواطع یا مزاحم داشتیم، اطلاق باعث می‌شود که به قدر جامع اکتفا کنیم، اصالة العدم جاری کرده و جزء، شرط مشکوک را کنار بگذاریم. اطلاق می‌گوید که نماز بدون این شرط یا جزء هم صدق می‌کند اما اگر آن مشکوک داخل در مسمای صلاة باشد؛ یعنی مسمای صلاة متوقف بر تحقق آن مشکوک است دراین‌صورت اصل عدم نمی‌توان جاری کرد.

آیت‌الله شاهرودی (رحمه‌الله) نیز تصویر قدر جامع را لازم دانسته و می‌گوید: باید یک کلی وجود داشته باشد که منطبق بر افرادش باشد. [2]

محقق اصفهانی(رحمه‌الله) نیز می‌فرماید که باید از جامع بحث شود. صحیح نیست که لفظ صلاة را مشترک لفظی میان چند معنا بدانیم بلکه باید هم بنا بر صحیحی و هم بنا بر اعمی، قدر جامعی را تصویر نمود.[3]

مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) نیز اشتراک لفظی را صحیح نمی‌دانند و بنا بر هر دو قول، قدر جامع را لازم می‌دانند.[4]

به نظر ما فرمایش این بزرگان درست است و در مقام استنباط، تصویر جامع، ضروری است.

قول دوم: عدم ضرورت جامع

محقق نائینی (رحمه‌الله) می‌فرماید: تصویر جامع بنا بر قول صحیحی در غایت اشکال است و بنا بر قول اعمی بدتر است و اصلاً نمی‌توان تصویر نمود؛ زیرا مراتب صحیح متفاوت است، نماز غرقاء با یک اشاره است اما نماز مختار، اجزای زیادی دارد. وقتی انواع نماز اجزای متفاوتی داشت، نمی‌توان قدر جامعی را برای آن تصویر کرد، هر کس یک نوع نماز با اجزای متفاوتی بر او واجب است.[5]