درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
1400/03/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول درباره مشتق بود که آیا محل نزاع در مشتق شامل جوامد هم میشود؟ روایتی را بیان کردیم که از آن معلوم میشد که برخی از جوامد نیز در محل بحث داخل هستند بودن است؟ شخصی دو زن دارد که بچهدار شده و شیر دارند. مرد، زن صغیرهای میگیرد و دو زن اول، زوجه صغیره معقوده را شیر میدهند. روایت میگفت که مرضعه اول و صغیره حرام میشوند اما مرضعه دوم بر این مرد حرام نمیشود. مرحوم فخرالمحققین کلامی دارد که محل بحث علما واقع شده است: «تحرم المرضعة الاولى و الصغيرة مع الدخول بإحدى الكبيرتين بالإجماع و اما المرضعة الأخيرة ففي تحريمها خلاف».[1] حرمت مرضعه اول و صغیره در صورتی است که دخول به یکی از دو زوجه شیرده صورت گرفته باشد اما در حرام شدن مرضعه دوم، اختلاف نظر وجود دارد.
اشکال به فخرالمحققین (رحمهالله)
محقق اصفهانی (رحمهالله) میفرماید: «كان تسليم حرمة المرضعة الأولى و الخلاف في الثانية مشكلاً؛ لاتّحادهما في الملاك. و ذلك لأنّ أمومة المرضعة الأولى و بنتيّة المرتضعة متضايفتان متكافئتان في القوّة و الفعليّة و بنتيّة المرتضعة و زوجيّتها متضادّتان شرعاً؛ ففي مرتبة حصول أمومة المرضعة تحصل بنتيّة المرتضعة. و تلك المرتبة مرتبة زوال زوجيّة المرتضعة، فليست في مرتبة من المراتب أمومة المرضعة مضافةً إلى زوجيّة المرتضعة، حتّى تحرم بسبب كونها أمّ الزوجة، هذا.
و أمّا عموم الملاك فإنّ بقاء الذات كما كان موهماً لصدق الوصف عليها بعد زوال تلبّسها بمبدئه، كذلك يوهم صدق عنوان الزوج بعد زوال مبدئه و هي العلقة الخاصّة».[2]
مادر شدن مرضعه اول و دختر شدن صغیره، متضایفان هستند. پدر و پسر هم متضایفان هستند. وقتی خداوند به شما فرزندی میدهد، زمان پدر شدن شما با فرزند شدن آن نوزاد، یکی است و تقدم زمانی ندارد. در مسئله موردبحث نیز لحظه مادر شدن مرضعه و دختر شدن صغیره، یکی است و تقدم و تأخّر زمانی وجود ندارد. از طرفی بنت بودن و زوجه بودن صغیره باهم، متضاد است؛ نمیشود که هم دختر مرد باشد و هم زوجه او؛ بنابراین وقتی زوجهبودن منتفی است، امالزوجه بودن هم منتفی است.
اشکال: فرمایش محقق اصفهانی (رحمهالله) کلامی عقلی و فلسفی است. وقتی با کلید قفلی را باز میکنید «حرکة الید» و «حرکة المفتاح» در زمان واحد است و تقدّم زمانی وجود ندارد اما حرکة الید، علت است و حرکة المفتاح معلول است. این همان تقدّم رتبی است. تحقق کامل شرایط رضاع، علت است برای اینکه مرضعه اول، ام و صغیره، بنت شود. این تقدم رتبی است که باعث میشود بگوییم این مرضعه، مادر آن زن شده است. این تقدم رتبی همانگونه که مرحوم آیتالله حجت هم فرمود کفایت میکند که امالزوجه بودن بر مرضعه اول، صدق کند.
در این مسئله هم اجماع و هم روایت داریم که مرضعه اول و صغیره بر زوج، حرام میشوند اما دلیلی بر حرمت مرضعه دوم نداریم لذا معلوم میشود که مشتق، حقیقت در مانقضی عنه المبدأ نیست. زوجیت با مرضعه اول، منفسخ شد لذا مرضعه دوم نمیتواند امالزوجه شود.
کلام مرحوم امام خمینی
مرحوم امام خمینی میفرماید که شما این همه بحث کردید که آیا زوج و زوجه داخل در این بحث هستند یا نه اما در آیه شریفه، بحثی از زوج و زوجه نیست بلکه بحث در امهات نساء است: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيكُمْ ... وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ﴾[3] درست است که اکنون شما تعبیر به امالزوجه میکنید اما در قرآن، امهات نساء است؛ پس بحث مشتق مطرح نیست. ما باید درباره همان تعبیر قرآن بحث کنیم نه آنچه شما تعبیر میکنید.
اشکال: تعبیر روایت زوجه است «إِنَ رَجُلاً تَزَوَّجَ بِجَارِيَةٍ صَغِيرَةٍ»[4] در سؤال سائل از تزویج استفاده شده هرچند در کلام امام معصوم (علیهالسلام) تعبیر زوج و زوجه نیست. در آیات و روایات بسیاری نهتنها کلمه زوج یا زوجه بلکه کلمات بسیاری است که حمل بر ذوات میشوند و داخل در بحث نزاع مشتق هستند که آیا حقیقت در ماانقضی هم هستند یا نه؛ لذا این اشکال مرحوم امام را اشکالی موردی میدانیم که مناقشه در مثال است.