درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه در مقام تصویر جامع بنا بر قول به اعم بود که آیا بنا بر اعمی، تصویر جامع امکان دارد؟

کسانی که قائلند الفاظ عبادات و معاملات برای اعم از صحیح و فاسد وضع شده است آیا می‌توانند جامعی را برای آن در نظر بگیرند که این جامع قدر مشترک بین صحیح و فاسد باشد؛ یعنی تمام افراد صحیح و فاسد را شامل شود؟

وجوهی برای تصویر جامع بیان شدو وجه سوم این است که وضع جامع مانند وضع اعلام شخصی است. بچه‌ای از مادر با وزن سه کیلو متولد می‌شود و نامی «حسن» را برای او قرار می‌دهند. هرچقدر که وزن این بچه زیاد شود و چهره و خصوصیاتش تغییر کند بازهم نامش حسن است. جامع در این فرد نام حسن است که امری اعتباری است. در عبادات مثل نماز هم همین‌گونه است که وضع شده برای امری اعتباری که گاهی یک جزء دارد و گاهی صد جزء دارد. میان صلاة کسر، تمام، غرقی، مریض، مختار و ... تفاوت وجود دارد اما اسم صلاة بر همه صدق می‌کند.

مرحوم محقق حائری می‌فرماید که این امر معقولی است و ما وحدت غرض و قصد را ملاک قرار می‌دهیم. غرض، «تقرّب الی الله» است که حتی غرقی و عاجز که نماز ناقص می‌خوانند هم قصد تقرّب الی الله می‌کنند «و مثال الثاني الأشياء العديدة التي يوجدها الموجد بقصد واحد؛ فإنّ تلك الأشياء و إن كانت وجودات مختلفةً متعدّدةً، لكن عرضت لها وحدة اعتباريّة بملاحظة وحدة الغرض و القصد يطلق على كلّ منها عنوان الجزء بتلك الملاحظة».[1]

اشکالات

اشکال اول: در اعلام، شخص تغییر پیدا نکرده است. ذاتی که متولد شد، تغییر نکرده است و فقط وزن او زیاد شده است؛ این ذات تکامل پیدا کرده و فقط تغییراتی در عوارض داشته است اما در جامع عبادات نمی‌توان این حرف را گفت و مانند اعلام نیست.[2]

رد اشکال: به نظر ما این اشکال وارد نیست. تشبیه مرحوم محقق حائری، از جمیع جهات نیست که وضع جامع در جمیع جهات مانند وضع اعلام باشد که بگویید در اعلام وجود حقیقی و خارجی است و در جامع، وجود اعتباری است بلکه در مقام تشبیه، یک وجه شبه کفایت می‌کند که در اینجا، وحدت اعتباری به ملاحظه وحدت غرض است. غرض اعتباری از صلاة که تقرّب است در تمام انواع صلاة وجود دارد. تغییرات در جهات مختلف اعلام، اسم را عوض نمی‌کند و در نماز هم همین‌گونه است.

آیت‌الله مکارم نیز این قیاس را مع ‌الفارق می‌داند؛ زیرا در اعلام، ذات وجود خارجی دارد که تغییر نمی‌کند «إنّ قياس الألفاظ الموضوعة للأشخاص بألفاظ العبادات قياس مع الفارق؛ لأنّ الأعلام وضعت للأشخاصّ و الشخص لايتغيّر، بينما الصوم و الصلاة و نظائرهما من أعلام الأجناس؛ فإنّها تتغيّر بتغيّر الحالات».[3]

این هم همان اشکال صاحب کفایه است که در پاسخ گفتیم که وجه تشبیه آن است که تغییرات باعث تغییر تسمیه نمی‌شود.

اشکال دوم: بین اعلام شخصیه و الفاظ عبادات فرق است؛ زیرا اعلام شخصیه برای حصه خاص از طبیعت وضع شده‌اند که عوارضی بر آن مترتب می‌شود که باعث تعدد وجود نمی‌شود اما در مانند صلاة، وجود واحدی نداریم که در همه افراد صلاة وجود داشته باشد.

رد اشکال: این اشکال هم شبیه همان اشکال سابق است. تشبیه گاهی من جمیع الجهات است و گاهی من بعض الجهات است؛‌ مراد مرحوم محقق حائری (رحمه‌الله) این است که تغییر در حالات باعث تغییر در تسمیه نمی‌شود مانند شخص حسن که حالات مختلفی مانند عصبانیت،‌شادی و ... دارد اما اسمش عوض نمی‌شود در نماز هم تغییر، باعث تغییر اسم نمی‌شود و چه نماز صحیح باشد و چه باطل، اسم صلاة بر آن صدق می‌کند. بین این دو فرقی نیست هرچند اعلام شخصیه تعیّن خارجی دارد و الفاظ عبادات، تعیّن اعتباری دارد.

پاسخ به اشکال دوم

محقق سبزواری (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إنّ التعيّن أعمّ من التعيّن الخارجي- كما في الأعلام- أو الاعتباريّ الفرضيّ- كما في المقام- فيعتبر ما ثلثه الركوع و ثلثه السجود و ثلثه الطهور بالمعنى الأعمّ ممّا يجزئ شرعاً بحسب الحالات المختلفة».[4]

اشکال: اگر اجزاء در آن وجود دارد بنا بر قول به صحیح است نه قول به اعم که فرض ما در اینجا است؛ پس کلام محقق سبزواری (رحمه‌الله)، خروج از مبنایی اعمی به مبنای صحیحی است. برای تصحیح عبارت محقق سبزواری (رحمه‌الله) باید گفت: «ما یعتبر ما یدور مع التسمیة عرفاً» نگویید آن که مجزی است.

در وجوه مطرح شده ما وجه دوم را پسندیدیم. «اجزایی از نماز که اسم صلاة بر بر آن صدق می‌کند» مانند «الکلمة ما ترکب من حرف فصاعداً».