درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم و مقام تصویر جامع بنا بر قول به اعم بود.

آیت‌الله مکارم (سلمه‌الله) می‌فرماید: «إنّه ليس للقول بالأعمّ جامع يمكن وضع اللفظ له. و هذا من أهمّ‌ الإشكالات الواردة على هذا القول».[1] تصویر جامع بنا بر قول به اعم، مشکل است؛ زیرا در قول به صحیح، اجزاء و شرایط نماز صحیح مشخص است اما در قول به اعم مشخص نیست که چند شرط و جزء دارد.

اشکال: به نظر ما تصویر جامع در قول به اعم، راحت‌تر است؛ زیرا در قول به صحیح با اینکه مراتب مختلفی مانند غرقی، عاجز، مریض و ... داشت جامع تعیین کردید و گفتید که صحیح،‌ تام الاجزاء و الشرایط است که در هر کدام از این مراتب متفاوت است و تام الاجزاء و الشرایط معلوم نیست بنا بر کدام حالت است اما در اعمی می‌گوییم تنها کافی است که اسم صلاة بر آن صدق کند؛ پس تصویر جامع آسان‌تر است و بگوییم: «ما ترکب من جزء فصاعداً». همین که عرف بگوید دارد نماز می‌خواند کفایت می‌کند و نیازی نیست که همه اجزا آورده شود.

نظر ما این است که می‌توان هم بنا بر صحیحی و هم بنا بر اعمی تصویرر جامع نمود، خواه بسیط باشد مثل قصد قربت یا مرکب باشد مثل «ما ترکب من جزء فصاعداً».

امر چهارم: چگونگی وضع و موضوع‌له در عبادات

آیا وضع الفاظ عبادات عام و موضوع‌له نیز عام است یا وضع عام است و موضوع‌له خاص است؟

وضع لفظ «زید» خاص و موضوع‌له آن نیز خاص است؛ یعنی واضع این لفظ را برای هیکل خاصی وضع کرده است. وضع لفظ «حیوان» عام است و موضوع‌له آن نیز عام است؛ یعنی واضع لفظ را برای هر جنبنده‌ای وضع کرده و شامل همه جنبنده‌های روی زمین می‌شود. گاهی وضع عام است و موضوع‌له خاص است؛ مثل اسماء اشاره که وقتی به مفرد مذکر می‌خواهید اشاره کنید «هذا» می‌گویید؛ برای هر مفرد مذکری می‌توان استفاده نمود اما وقتی آن را استعمال می‌کنید، فرد خاصی را بیان می‌کنید.

وقتی می‌گویید «الصلاة عمود الدین» یا «الصلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» مراد چه نمازی است؟ وضعش عام است و شامل تنها یک نماز نیست بلکه شامل نماز تمام افراد می‌شود اما گاهی می گوییم «صلاة الزید» زید نماز می‌خواند، صلاة موجود در خارج، جزئی می‌شود.

در این بحث دو قول وجود دارد:

قول اول: وضع عام و موضوع‌له نیز عام[2] [3]

«الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنکر» یا «الصلاة قربان کل تقی» یعنی کلی صلاة. وضع، موضوع‌له و استعمالاتش عام است.

دلایل

دلیل اول: تبادر وقتی لفظ صلاة گفته می‌شود، کلی صلاة به ذهن می‌آید نه صلاة شخص خاصی مگر اینکه قرینه در بین باشد.

دلیل دوم: در لسان ادله نیز به‌صورت عام، استعمال شده است مثل «الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنکر» یا «الصلاة قربان کل تقی» و ... .

به نظر ما هم همین قول درست است. اگر گفته شود که همه نمازها تنهی عن الفحشا یا عمد الدین نیستند پس موضوع‌له خاص است می‌گوییم: در این صورت هم می‌گوید برخی نمازها این اثر را دارد و نمی‌توان گفت نماز فلان شخص؛ پس باز هم عمومیت دارد و کلی است؛ فقط محدوده آن کمتر شده است.

قول دوم: وضع عام و موضوع‌له خاص

محقق داماد (رحمه الله) می‌فرماید: «إنّ الوضع في ألفاظ العبادات عامّ و الموضوع له خاصّ، بأن تصوّر الشارع عنواناً عامّاً يعبّر عنه بالناهي عن الفحشاء و المنكر (مثلاً) و وضع اللفظ لمصاديقه الخاصّة الحقيقيّة أو الخاصّة الإضافيّة؛ أي الأنواع الواقعة تحت هذا العنوان العام».[4]

«الصلاة تنهی عن الفحشاء والمنکر» در مقام وضع است؛ پس این وضع عام است ولی موضوع‌له آن خاص است؛ یعنی این مصادیق هستند که نهی از فحشا و منکر می‌کنند؛ پس آثار بر مصداق بار می‌شود.

اشکال: انواعی که تحت این عام است و افرادی که اقامه می‌کنند آیا عام است یا خاص؟ آیا فقط زید یا بکر است مانند اعلام شخصیه؟ اگر می‌گویید موضوع‌له از آن وضعش محدودتر است یعنی نماز خارجی که تنهی عن الفحشاء و المنکر می‌کند، نماز همه مردم نیست بلکه مخصوص گروه مؤمن متدین مخلص است، پذیرفته می‌شود و باز هم عام است اما اگر آن را مانند اعلام شخصیه می‌دانید، درست نیست و استعمال در مورد خاص، نیاز به قرینه دارد.

از قراین موجود در کلام محقق داماد (رحمه‌الله) بر می‌آید که مرادش خاص اضافی است نه خاص حقیقی؛ یعنی نسبت به وضع، محدودتر است نه اینکه کاملاً خاص باشد.