درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و ادله اعمی‌ها را بیان می‌کردیم.

اگر این عبارت را بگوییم: «اذا ترکت الرکوع فأعد صلاتک» آيا درست است یا غلط؟ این جمله درست است چون رکوع رکن نماز است و ترک آن موجب اعاده است. همچنین در ترک دو سجده، وضو و ... هم همین‌گونه است. اعاده کن یعنی آن نمازی را که خواندی دوباره بخوان؛ پس معلوم می‌شود که قبلی نماز بوده و اسم نماز بر آن صادق است ولی قبول نیست و باید نماز دیگری خواند تا قبول شود. پس صلاة در نماز فاسد استعمال شده است.

اشکال اول: الاستعمال اعم من الحقیقه و المجاز. ما منکر نیستیم که ممکن است صلاة در فاسد هم استعمال شود اما مدعی هستیم که اگر لفظ صلاة بدون قرینه استعمال شد، ظهورش در صلاه صحیح است. در محل بحث به قرینه «اعاده کن» همه می‌دانند که مراد، نماز فاسد است.

اشکال دوم: وقتی می‌گویید: «لا تعاد الصلاة الا من خمسة»[1] که رکوع و سجود از این پنج مورد است. یا روایت «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب»[2] می‌گوید که اگر فاتحة الکتاب نباشد، اصلاً نماز نیست. «لا صلاة الا بطهور»[3] اگر طهور نباشد نمازی نیست و نفی جنس می‌کند. با این روایات می‌توانیم بگوییم که اگر استعمال هم شد، استعمال مجازی است به وسیله قرائنش.[4]

بچه هفت‌ساله‌ای نماز تمرینی می‌خواند برخی گفته‌اند که نماز تمرینی، فاسد است و نمی‌توان گفت که نماز نیست؛ همه می‌گویند که نماز می‌خواند درحالی‌که نمازش فاسد است؛ پس صلاة در فاسد نیز استعمال شده است.[5]

اشکال: ما استعمال صلاة را در فاسد منکر نیستیم بلکه می‌گوییم که به وسیله قرائن، معلوم می‌شود که استعمال مجازی است.

ادله زیادی برای این قول به اعم بیان شده اما همه این‌ها بیان مصادیق استعمال در فاسد است. ما هم استعمال در فاسد را قبول داریم اما دلیل نیست که اگر بدون قرینه‌ هم باشد، استعمال در فاسد است بلکه ظهور آن استعمال در صحیح است.

در روایات وارد شده که سائل از معصوم (علیه‌السلام) می‌پرسد که وضو چیست؟ معصوم (علیه‌السلام) هم می‌گوید: «غسلتان و مسحتان». آیا وضو فقط همین است و نیت و شرایط دیگر را لازم ندارد؟ یا اینکه فقط عمده آن را گفته‌اند. ائمه (علیهم‌السلام) فقط اجزای مهم وضو را بیان کرده‌اند و این با تعریف اعمی‌ها مطابقت دارد درحالی‌که صحیحی‌ها می‌گویند برای تحقق وضو باید تمام اجزاء و شرایط وجود داشته باشد؛ پس وضو که یکی از عبادات است در اعم از صحیح و فاسد استعمال شده است.[6]

اشکال: امام (علیه‌السلام) در مقام بیان تمام اجزاء و شرایط نبوده است بلکه اشاره‌ای کلی از وضو است. وضویی هم که امام (علیه‌السلام) بیان می‌کند وضوی صحیح است نه وضوی باطل منتها در مقام بیان امر صحیح گاهی همه جزئیات بیان می‌شود و گاهی عمده آن بیان می‌شود. سائل وقتی سؤالی می‌پرسد از وضوی صحیح می‌پرسد و امام هم از وضوی صحیح جواب می‌دهد.