درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم بود و ادله اعمی‌ها را بیان می‌کردیم. دلیلی که در جلسه گذشته بیان کردیم این بود:

اگر نذر کند که نماز در حمام را ترک کند. یکی از مکان‌هایی که مکروه است در آن نماز خوانده شود، حمام است. اولا اگر کسی چنین نذری کند آیا قبول است یا نه؟ ثانیاً اگر نذرش منعقد می‌شود در چه صورتی کفاره بر او واجب می‌شود؟ اگر در حمام نماز خواند آیا باید کفاره بدهد؟ اگر نذرش به نماز صحیح تعلق گرفته است، با این نذر نمی‌تواند نماز صحیح بخواند، چون با نذر، نماز مکروه حرام می‌شود و با نماز باطل، کفاره واجب نمی‌شود. او قدرت بر صلاة صحیح ندارد؛ پس معلوم می‌شود که نذر او به اعم از صلاة صحیح و فاسد تعلق گرفته است.

مرحوم آخوند خراسانی با صحیح لولایی به اعمی‌ها پاسخ می‌دهد. یعنی «لولا النذر» نماز صحیح بود و چون نذر آمده باطل می‌شود. اگر در حمام نماز بدون سجدتین نماز بخواند حرمت و کفاره ندارد اما اگر نماز تام الاجزاء و الشرایط بخواند نذر بر آن تعلق می‌گیرد و باید کفاره بدهد.[1]

اشکال اول: آیا مرادتان از صحیح لولایی که می‌گویید مفهوم آن معنای نماز است یا مصداقش. مفهوم که مصداق خارجی ندارد پس منظورتان مصداق است. در حمام نماز تام الاجزاء و الشرایط می‌خواند که لولا النذر صحیح بود. این مصداقی که شما می‌گویید در خارج موجود نیست زیرا صحیحی نیست و نماز باطل است. مفهوم درست است اما آنچه در خارج محقق می‌شود باطل است و صحیح نیست؛ پس قول اعمی‌ها درست می‌شود که صلاة، اعم از صحیح و فاسد است.

پاسخ: به نظر ما این اشکال به مرحوم آخوند (رحمه‌الله) وارد نیست؛ زیرا همین صحیح لولایی که از آن به صحیح تعلیقی تعبیر می‌کنند، در خارج محقق است. شخصی که نذر کرده در حمام نماز نخواند، می‌آید و نمازی تام‌الاجزاء و الشرایط و کاملاً صحیح در حمام می‌خواند، با وجود این نذر برخی می‌گویند که نمازش باطل است و برخی می‌گویند که نمازش صحیح است اما گناه کرده است. کسی که خلاف نذرش نماز کامل و صحیح می‌خواند باید کفاره بدهد. انکار این مسئله خلاف وجدان است.

البته اشکالی در اینجا وجود دارد که آیا اصلاً نذرش منعقد می‌شود یا نه،‌ چون کراهت نماز در حمام به معنای اقل صواباً است شاید نذر منعقد نشود؛ چون متعلق نذر باید رجحان داشته باشد ولی اینجا رجحان ندارد. بر فرض که نذر صحیح باشد، کسی که در حمام نماز صحیح می‌خواند باید کفاره بدهد.

اشکال دوم: برخی از بزرگان، مسئله اجتماع امر و نهی را مطرح کرده‌اند؛ چون می‌خواهد که نماز واجبش را بخواند امر دارد و چون نذر کرده، نهی دارد. این اجتماع صحیح است زیرا تعدد جهت دارد؛‌ پس نمازش در حمام صحیح است اما گناه کرده و باید کفاره بدهد. در این صورت نمازش صحیح است و نذر هم به نماز صحیح تعلق گرفته نه نماز اعم از صحیح و فاسد. [2]

این کلام مبتنی بر این است که قائل به جواز اجتماع امر و نهی شویم.

متعلق نذر در حمام باید یکی از این موارد باشد: «صحیح لولا النذر» یا «صحیح حتی مع النذر» یا «فاسد» یا «اعم» و هیچ کدام از این‌ها درست نیست.

اگر گفته این نذر برای ترک نماز در حمام، بر امر راجحی است (نماز خواندن از ترکش بهتر است) اصلاً نذر منعقد نمی‌شود، وگرنه می‌تواند نذر کند که در خانه هم نماز نخواند. متعلق نذر همیشه باید راجح باشد و صلاة در حمام مرجوح نیست؛‌ هرچند که نسبت به صلاة در مسجد مرجوح است اما نسبت به ذات صلاة راجح است و بر امر راجح، نذر منعقد نمی‌شود؛ پس صحیح لولا النذر نگویید.

اگر بگویید نذر منعقد شده و بازهم صحیح است، قدرت بر متعلق وجود ندارد؛‌چون وقتی نذر منعقد شد، فاسد می‌شود و نمی‌توانیم و قدرت نداریم که نماز صحیح را انجام دهیم.

اگر گفته شود که مراد نماز فاسد است؛‌ یعنی نذر می‌کند که در حمام نماز نخواند حتی نماز فاسد، لازمه‌اش این است که هیچ‌گاه کفاره بر شما تعلق نگیرد؛ چون نماز فاسد کفاره ندارد.[3]

اشکال اول: به نظر ما همان فرمایش مرحوم آخوند که صحیح لولایی را مطرح می‌کند، خوب است؛ یعنی لولا النذر این صلاة تام الاجزاء و الشرایط است. با نذر ممکن است قائل به فساد یا صحت شوید که به مبنای شما در مسئله اجتماع امر و نهی برمی‌گردد. ولی از نظر کلی این نماز در حمام، تام الاجزا و الشرایط است. بر فرض که نذر منعقد شود (چون ممکن است بگویید اصلاً نذر منعقد نمی‌شود و از بحث خارج شود) کفاره بر او واجب می‌شود.

اگر قائل به اعم هم شوید همین اشکال وارد است؛ زیرا اعمی هم نمی‌گوید نماز فاسد بلکه می‌گوید نماز می‌تواند صحیح یا فاسد باشد. آیا نذر می‌کند که نماز فاسد را انجام ندهد؟ آیا این حرف عقلایی است؟ من نذر می‌کنم که نماز فاسد در حمام نخوانم، معنایش این است که نماز صحیح بخوانم؛ پس باید مرادش ترک نماز صحیح باشد. باید یا بگویید که نذر منعقد نمی‌شود یا مراد نماز صحیح است.