درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره ثمره نزاع میان قول به وضع الفاظ عبادات برای صحیح و قول به اعم از صحیح و فاسد بود. ثمره اول را بحث کردیم.

ثمره دوم: اجرای برائت در اعمی و احتیاط در صحیحی

اعمی‌ها می‌توانند برائت جاری کنند اما صحیحی‌ها باید احتیاط کنند.

هر عبادتی که اجزاء و شرایطی دارد،‌ مقوماتی هم دارد. بعضی از چیزها جزء مقوم هستند و برخی جزء مقوم نیستند، مثل ارکان نماز که اجزای مقوم هستند اما برخی اجزاء مقوم نیستند و با فراموشی سهوی باعث بطلان نماز نمی‌شوند. اگر جزء یا شرطی معلوم باشد که مقوم است حتما باید انجام شود اما اگر مشکوک باشد و در جزئیت یا شرطیت آن شک باشد، اعمی‌ها برائت جاری می‌کنند. چون علم نداریم باید برائت جاری کنیم «رفع ما لا یعلمون». صحیحی‌ها که باید احراز صحت کنند باید احتیاط کنند تا نماز صحیح انجام شود.

اشکال

به نظر ما این ثمره درست نیست؛ زیرا اگر این جزء یا شرط دلیل معتبری دارد که جزء یا شرط است بحثی نداریم و هم صحیحی و هم اعمی باید آن را بپذیرد؛ زیرا مأموربه است. اگر شک داریم و دلیل معتبر بر آن وجود ندارد صحیحی‌ها می‌گویند: «عدم الدلیل، دلیل العدم»؛ پس فرقی میان صحیحی و اعمی وجود ندارد. به همین خاطر است که مرحوم شیخ انصاری (رحمه‌الله) می‌فرماید که طومارهای علمای صحیحی پر است از اینکه برائت جاری می‌کنند.[1] در بحث اصول صحیحی هستندو در بحث فقه برائت جاری می‌کنند. لزومی ندارد که اگر صحیحی شدید باید احتیاط کنید. اگر دلیل بر جزئیت یا شرطیت نباشد، باید آن را کنار گذاشت، خواه صحیحی باشیم یا اعمی.

جریان ثمره

این ثمره در یک جا ظاهر می‌شود؛ در جایی که شک در مقومیت داشته باشیم. جزئیت آن مسلّم است اما نمی‌دانیم که از مقومات صلاة است یا از غیر مقومات، در این صورت صحیحی‌ها می‌گویند که اصل بر این است که جزء مقومات باشد و با اخلال سهوی هم نماز باطل می‌شود، مگر اینکه دلیلی بر غیرمقوم بودن آن اقامه شود اما صحیح‌ها می‌گویند جزء غیر مقوم است زیرا بدون آن هم اسم صلاة صدق می‌کند.

شیخ محمد تقی اصفهانی (رحمه‌الله) هم ثمره دوم را پذیرفته و می‌گوید که هنگام شک در جزئیت یا شرطیت، صحیحی‌ها باید احتیاط جاری کنند. «عمدة الثمرة المتفرّعة على ذلك صحّة إجراء الأصل في أجزاء العبادات و شرائطها، فإنّها إنّما يثبت على القول بوضعها للأعمّ دون القول بوضعها للصحيح».[2]

مرحوم شیخ عبدالکریم حائری نیز ثمره را پذیرفته است: «تظهر الثمرة بين القولين في الأصل العملي؛ إذ على القول بالصحيح على نحو ما بيّنّاه في أوّل البحث لا محيص عن القول بالاحتياط ظاهراً، لكن على القول الآخر يبتني القول بالبراءة و الاحتياط فيه على مسألة الشكّ في الأقلّ و الأكثر».[3]

شیخ انصاری (رحمه‌الله) در بحث اقل و اکثر ارتباطی قائل به برائت بود در اینجا هم می‌گویند که اعمی‌ها قائل به برائت می‌شوند.