درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
99/09/25
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره ثمره نزاع میان قول به صحیح و قول به اعم از صحیح بود. در این ثمره بودیم که در صورت شک در جزئیت یا شرطیت، صحیح‌ها اصالة الاشتغال و احتیاطی هستند ولی اعمی‌ها برائتی هستند.
کلام محقق خراسانی (رحمه‌الله)مرحوم آخوند خراسانی می‌فرماید: «إنّ الرجوع إلى البراءة أو الاشتغال في موارد إجمال الخطاب أو إهماله على القولين؛ فلا وجه لجعل الثمرة هو الرجوع إلى البراءة على الأعمّ و الاشتغال على الصحيح. و لذا ذهب المشهور إلى البراءة مع ذهابهم إلى الصحيح».[1]
نیاز است که برای روشن شدن کلام ایشان دو تعبیر «اجمال» و «اهمال» توضیح داده شود:
اجمالمی توان برای آن دو مثال زد: مثل جایی که لفظ مشترکی است که چند معنا دارد و در هنگام استعمال قرینه نیامده که مقصود چیست مانند «جئنی بعین» معانی عین زیاد است که گاه با قرینه می‌اورند مثل «عین جاری» یا «عین باکیه» اما اگر قید و قرینه نیامد، لفظ مشترک، مجمل می‌شود. مجمل یعنی مراد متکلم معلوم نیست.لفظی است که معنای غریبی دارد که واضح نیست، در این صورت هم خطاب مجمل است چون نمی‌دانیم که مراد چیست.برای روشن شدن اجمال، روایتی را بیان می‌کنیم: «روى محمّد بن الحسن الصفّار قال: كَتَبْتُ إِلَيْهِ رَجُلٌ أَصَابَ يَدَيْهِ أَوْ بَدَنَهُ ثَوْبُ الْمَيِّتِ الَّذِي يَلِي جِلْدَهُ قَبْلَ أَنْ يُغَسَّلَ هَلْ يَجِبُ عَلَيْهِ غَسْلُ يَدَيْهِ أَوْ بَدَنِهِ؟ فَوَقَّعَ: «إِذَا أَصَابَ يَدَكَ جَسَدُ الْمَيِّتِ قَبْلَ أَنْ يُغَسَّلَ فَقَدْ يَجِبُ عَلَيْكَ الْغُسْلُ»
روای می‌گوید: به امام نوشتم که مردی است که دست یا بدنش به لباس مرده برخورد کرده قبل از اینکه غسل داده شود.«يُغَسَّلَ» می‌تواند دو معنا داشته باشد: 1- غُسل میت. 2- شستن ظاهری بدن میت. غُسل مفهومی شرعی دارد که شامل اعمال خاص است بنابراین امری تعبدی است که نیازمند نیت است اما غَسل به معنای مطلق شستن است و بدون نیت هم تحقق می‌یابد. در این روایت کدام معنا مقصود سائل است؟
در ادامه راوی می‌پرسد: «آیا باید دست یا بدنش را بشوید؟» در اینجا مسلّم «غَسل» به معنای شستن است؛ زیرا جزئی از بدن غسل ندارد بلکه غسل برای تمام بدن است.امام (علیه‌السلام) پاسخ داد: اگر دست تو به بدن میت برخورد کرد قبل از اینکه «يُغَسَّلَ» پس بر تو «غسل» واجب است.
«يُغَسَّلَ» در کلام امام نیز همان دو معنای سابق را می‌تواند داشته باشد.
«غسل» در پایان کلام امام هم می‌تواند «غُسل» باشد هم می‌تواند «غَسل» باشد. اگر «غَسل» باشد با شستن دست زیر شیر آب کفایت می‌کند اما اگر «غسل» باشد باید با نیت قربت غسل مسح میت انجام دهد.علت تردید، این است که سائل درباره «غسل» به معنای مطلق شستن پرسیده که اگر دست یا بدن به پیراهن میت برخورد کرد آیا باید آن را بشوید؟ امام در پاسخ چیز دیگری می‌گوید که در صورت برخورد با بدن میت باید عملی انجام دهد که نمی‌دانیم مراد غسل مسح میت است یا شستن؛ بنابراین روایت اجمال دارد و مراد متکلم دانسته نمی‌شود مگر به وسیله قرائن.اهمالاهمال آن است که متکلم در مقام بیان خصوصیات نیست. مثلاً قرآن کریم می‌فرماید: «اقیموا الصلاة» اما نمی‌گوید که چند رکعت باید خوانده شود، در چه زمان و مکانی باید خوانده شود و چه اجزاء و شرایطی دارد. در اینجا مولا در مقام اهمال است؛ اصل کلی را بیان می‌کند اما خصوصیات را بیان نمی‌کند. در مقام تشریع هست اما در مقام بیان خصوصیات نیست.تفاوت اجمال با اهمالتفاوت اول: اهمال از طرف مولا است و اجمال از طرف لفظ است.
